Vıtınanka (kağıttan kesilerek oluşturulmuş figür ve desenleri) 19 yüzyılın ortasında Ukrayna topraklarında köy evlerinin dekorasyonunda ortaya çıktı. Uzun süre bu sanat türünün tehlikede olduğunu düşünülüyordu. Ancak Lviv’li sanatçısı Darya Alöşkina, modern iç mekanları, kamu kurumları ve kitap kapakları için vıtınanka’ları yaparak Ukrayna sanatına dikkat çekmenin yeni bir yolunu buldu. Sanatçı Polonya’yı, Fransa’yı ve hatta Kuzey Kore’yi fetheden büyük boyutlu vıtınanka tekniğinde perdeleri yaratıyor.
Vıtınanka adı “vıtınatı” yani “kesmek” kelimesinden gelir. Bunlar, beyaz veya renkli kağıttan; makas veya bıçakla siluet veya ajurlu kesilmiş bezekli ev süslemeleri. Vıtınanka’nın yapımında geometrik veya bitkisel bezekler bazen ise hayvan, insan, ev eşyası ve ev resimleri kullanılırdı. Kağıt bir kaç kez katlanırdı: ikiden sekize kadar. Bayramlara evi dekore etmek için ucuz ve basit bir yoluydu.
Önceden pencereleri, duvarları, sobaları, rafları ve odunlu fırınları süslemek için kullanılırdı. Geleneksel olarak köyde neler olup bittiğini de gösterilirdi: hangi bayramlar ve düğünler varmış, kim dünyaya gelmiş.
Dünyada ilk vıtınanka’nın Çin de 7-12 yüzyıllarında ortaya çıktığını kabul edilir. Araştırmacılar, 16 yüzyılın ortasında kullanılan kırtasiye mühürleri için astar ve dekorasyon görevi yapan kustodiya, yani ajurlu çıkarılan kenarlarıyla küçük beyaz kağıt parçaları, Ukrayna vıtınanka prototipi sayılır. Sadece kenarları ajurlu bir şekilde kesilirdi, ortası ise mühür için kullanılırdı.
Ukrayna’da vıtınanka klasik anlamında 19-20 yüzyıllarında geniş popülerliği kazanmıştır. Vıtınanka, neredeyse bütün Ukrayna topraklarında görünse de en çok Prıkarpatya’da, Podillya’da ve Podniprovya’da yaygındı. Bölgelerde sadece resimler farklı değil, evlerinde yerleştirilmesi de farklıydı. Örneğin, Podillya’da vıtınanka hem kesik perde olarak hem duvar kağıdı veya halı olarak kullanılırdı. Prıkarpatya’da bunlarla pencerelerin etrafını ve svolok’u (binalarda tavanı destekleyen kiriştir) süslerlerdi.
Bayramlarda vıtınanka’yı kar tanesi-yıldızcık, haç, menekşe veya meleklerin şeklinde yaparlardı. Vıtınanka haç şeklinde bir tıslımdı. Onu bebek yatağının asıldığı kirişe asarlardı. Ajur kesilmiş peçete şeklinde vıtınankalarla büfeleri, rafları ve dolapları süslerlerdi. Pencereler arasına hayat ağacı olarak bilinen vıtınankaları asarlardı.
20 yüzyılın 60-70 yıllarında sanayi üretimli renkli kumaşlar, halılar ve diğer dekore süslemeler vıtınanka’ları günlük kullanımından arka plana attı. O zamandan beri ara sıra pencerelere veya Noel ağacına Yeni yılbaşı kar tanesi şeklinde süslemeleri olarak kullanmaya başladılar.
Darya
Darya Alöşkina’nın çocukluğu vıtınanka’nın popüler olduğu ve evlerinde kaybolmadığı Podillya bölgesinde geçti. Sanatçılar ailesinde büyüyen kız kendisine de sanat yolunu seçti. Darya Vızhnıtskiy Şkribyak (V.Yu.) el sanatı kolejini bitirdi. Ayrıca e anıtsal ve heykel alanında Lviv Milli Akademisinde yüksek lisans yaptı.
Darya, Lviv’de oyunlarında vıtınanka’ları kullandığı “Mucize” Gölge tiyatrosunun kurucusu ve yönetmeniydi.
Bugün Darya sadece sanatçı değil aynı zamanda çok çocuklu bir annedir. Çocukları doğduktan sonra evde sanatla uğraşmak ona zor geliyordu ama aynı zamanda sanatı annelikle birleştirerek kendini geliştirmek istiyordu. O zaman çocukluğunda anne babasının öğrettiği vıtınanka’yı hatırladı. O zaman annesi Ludmıla ile birlikte sık sık okul yarışmaları veya sadece evlerini süslemek için vıtınanka’ları yaparlardı.
Darya bildiği tekniği geliştirip farklı bir şey yaratmaya karar verdi. Eserleri öncelikle boyutları sayesinde özeldir. Sanatcı birkaç metrelik vıtınanka’ları yapıyor.
— Ben sadece büyük boyutlu kağıtları almaya başladım ve bununla herkesin dikkatini çektim diyebiliriz. Herkes “Harika!” diyordu. Sadece sonra insanlar bu vıtınanka’nın olduğunu yani böyle bir şeyin var olduğunu öğrenmeye başladılar, çünkü 2008 yılında Ukrayna’da vıtınanka yok olmuş sanat olarak kabul ediliyordu. Çünkü bu bir kağıt, bu saklanmaz, bazı örnekleri saklayabilmek için herhangi bir tarihsel hareket yoktu.
Darya, sanatçılar arasında tarafsız bir yer kaptığını söylüyor çünkü buna bütün hayatı adayan insanlar var.
— Ben artık bu gelenekleri canlandırmıyorum, bu sanata dikkat çekiyorum sadece. Yani herhangi otantik motifleri veya metodları bilmiyorum. Kısacası her şey çok kolay, çünkü kağıt hep mevcut ve bunu yapmayı herkes öğrenebilir.
Darya, çocuklara da vakit ayırabildiği ve sanatla uğraşmaya devam edebildiği vıtınanka’da kendini bulmuş.
— Vıtınanka, beni ve benim sanatımı kurtaran bir şey. Yani bu sanatta kendimi bulduğum için çok mutluyum, babamdan gelen bir his herhalde yani sürekli kendimi geliştirmek zorundayım. O zamanlar kendimi tamamen mutlu hissediyorum.
Sanat süreci
Teknolojik açısından vınınanka’nın çeşitleri bunlara ayrılır: ajurlu — bir parça kağıttan yapılır ve resmi kesimlerde yer alır; silüetli – silüetli bir resim; tek olanlar – bir parça kağıttan yapılır; zor olanlar – birkaç parça kağıttan yapılır.
Vıtınanka’lar makasla, özel bir bıçakla hatta ellerle de yapılabilir. Sanatçılar resimleri ya direkt tuvaleye çizerler ya da kağıdı bir kaç kez katlayıp keserler. Bu şekilde desenler oluşur. Darya’nın tüm vıtınankaları simetrik olur çünkü ona bu şekilde öğrettiler.
— Birçok sanatçı bunu katlamadan yapıyor, ben ise katlıyorum. Resim kurşun kalemle çizilir. Biz, örneğin, şematik bir resim çiziyoruz, ellerimiz makas görevini üstleniyor. Eski inançlara göre bayramlarda makas kullanılamadığı zamanlarda böyle yapılırdı diye söyleniyor. O zaman çabucak böyle vırıvanka (ellerle yapılan vıtınanka) yaparlardı.
Vırıvanka için ilk önce kağıdı yumuşatmak için buruşurlar sonra da makas veya bıçak kullanmadan desenler yaparlar.
Darya vıtınanka için kağıdın katlamasında bir büyü görüyor, çünkü açarak neyin ortaya çıkacağını bilmiyor. Vıtınanka ustası eserlerini bıçak kesme tekniğinde yapıyor. Bu alet değiştirilen yalımlı neştere benziyor. Bazen bir eseri bitirmek için sanatçı 5-6 yalımı değiştirmek zorunda kalıyor.
Büyük boyutlu eserlerin yıpranmaması ve güzel sergilenmesi için Darya daha kalın malzeme olan afiş tuvalyeyi kullanıyor. Resmi çizerken kağıt aşırı yüklenmesin ve vıtınanka bir tarafa düşmesin diye dantelin nerede olacağını hesaba da katıyor:
— Yani benim düşündüğüm bir şema var. Ancak şimdi çok aşırmacı var ve hep öyleydi, eskiden de böyle yaparlardı diye düşünüyorlar.
Sert kağıtta çizdiği resimi kesmek için Darya alete çok sert basıp kesiyor. Bu işten sonra ellerin çok ağrıdığını söylüyor. Oturarak ve ayakta durarak çalışıyor. Onun söylediğine göre en önemlisi danteli yaparken onun yırtılmayacağı bir şemayı anlamak.
Bir tane büyük kağıt perdesi için Darya üç günden beş güne kadar harcayabilir. Kağıdının ölçüleri büyük olmasından ve kadının kendi sanat atölyesi olmaması nedeniyle bu süreç biraz fazla zaman alıyor.
— Biraz zor geliyor çünkü atölyem yok ve her şeyi bu şartlarda yapıyorum. Açıkçası bu beni biraz sınırlıyor. Dev boyutlu bir proje yapmak istiyorum ama bunun için alan yok bu da beni sınırlıyor.
Kağıttan korkmayın
Darya eserlerin boyutlarından dışında çizdiği konulara da çok dikkat ediyor. En sık rastlanan konular kadın tasviri özellikle Koruyucu Ana tasviri olduğunu söylüyor. . Geleneksel motifleri Vızhnıtskıy kölejinde okuduğunda onun hayatında girdiğini düşünüyor. Sanatçının söylediğine göre orada öğrenciler halı dokumacılığı, goblenleri öğrenirler, bu da şimdi vıtınanka’ları yapmasında çok yardımcı oluyor. Vıtınanka ustası, neden pencerelere büyük kesik perdeleri yapmayı seviyor diye itirafta bulunuyor:
— Önceden pencereler süslendiği zaman kötülüğün eve girmesini engelliyormuş, bu da pencereler için elek gibi diye düşünüyorlardı. Yani çok ilginç bir şey – büyülü bir ritüel gibiy. Bu çok hoşuma gidiyor çünkü büyük güzel pencerelerde vitraylar gibi çok güzel kendini gösteriyor.
Darya, Ukrayna’da uzun süre insanlar iç tasarımları için kağıttan yapıldığı diye vıtınanka’ları almaktan çekindiğini söylüyor. Kağıt uzun ömürlü malzeme sayılmadığı için. Eserleri bozmamak için onunla çalışmaktan korkuyorlar.
— Aslında onu hissetmeniz gerekiyor. Kağıdın bir ruhu var diye düşünüyorum, çünkü bu bir ağaçtan yapılmış. Benim için diğer yapay malzemeler ile çalışmak daha zor. Kağıt benim için canlı gibi, farklı desenleri kestiğim zaman bu süreci gözlemlemeyi çok seviyorum.
Dünyayı fetheden bir boyut
Darya’nın eserleri çoktan klasik vıtınanka şekillerin dışına çıktı. Onun kesik perdeleri ondan daha çok seyahat ediyor. Coğrafyası baya geniş – Almanya, Polonya, Fransa, Belçika, Güney Kore, ABD. Seul şehrindeki sergide eserlerin yarısı ziyaretçi tarafından satın alındı. Hatta bir eserini Güney Kore’nin başbakanı aldı.
— Biz oraya geldik, her evde kağıdın varlığı hissediliyor. Onların kağıt lambaları, kağıt resimleri var, galiba kağıdın vatanı orasıymış, onlar çok iyi bir şekilde ona davranıyorlar.
Darya sık sık kendi workshoplar ile Polonya’yı ziyaret ediyor. Orada da kağıdı seviyorlar ve vıtınanka’larıyla ilgileniyorlar. Oraya kocasıyla Gordiy Staruk ile gidiyorlar. Kocası oraya lıra’yı (özel bir süsleme) Darya ise vıtınanka’ları götürüyorlar. Böyle sanat birliği sık sık olur, bu da her ikisine de ilham verir.
Yurt dışı projeler dışında son birkaç yılda Ukrayna’da işbirliği tekliflerin sayısı da arttı. Alöşkina’nın iki kesik perdesi Lviv’deki belediyede yer alıyor. 2018 yılında da Starogo Leva Yayınevi Darya’nın eseriyle Jorji Amadu’nun «Dona Flor ve onun iki kocası» kitabının kapağını resimledi.
— Şimdi de onlar bana yazıp “Bu vıtınanka’yı alabilir miyiz? Kitap kapağı için istiyoruz” diye söylüyorlar. Genellikle böyle resimleri evlerine az alan insan var, daha basit bir şeyler örneğin aslancıklar veya kolayca anlaşılan resimleri sipariş ediyorlar. Burada bir kadın ama iki adam var, bu da formata çok uygun geldi.
Darya modern projeleri yapmakla meraklı ama geleneksel ve milli sembollerin da sanatında yer aldığını itiraf ediyor. Sanatçı soyut bir şey yapmaya çalışsa da Ukrayna motifleri ortaya çıkıyor.
— Yurt dışındaysam ziyaretçiler gelip eserlerinde Ukrayna ruhunu hissederler. Fransa’da sahte ukraynacılık gözükmesinden korkuyordum. Ama Salon du livre kitap fuarında Ukrayna standını süslediğimde herkesin o kadar hoşuna gitti ki, bunun modern ve otantik sınırların arasında olabildiğini kabul ettiler.
Darya’nın eserleri Lviv bölgesi Roman Ivanıçuk Kütüphanesinde de yer alır. Vıtınanka’lar yazarın eserlerine göre yapıldı. Kadın bunu sanatın iyi tanıtımı olarak görüyor:
— İlk eserim – “Ebegümeci” romanı üzerine yapıldı buraya da bu yazıyı yerleştirdik. Incelenebilecek birçok farklı motif var. Dikkatlice bakarsanız harfleri – yani tam alfabeyi görebilirsiniz. Üstte bizim sembolü üçlü merzağını ve ebegümeci çiçekleri görebilirsiniz.
İkinci eserim – kurumun logosunun gösterdiği “Pazardaki kütüphane” yazısı. Üçüncü ise Roman İvanıçuk’un sözleri: “Bu toprakta göbek bağın gömülmüş”.
— Burada sanki “El yazması” eserine katlanmış el yazması ve Oranta var. Ukrayna bağımsızlığını sembolize ediyor.
Kurtaran sosyal ağları
Darya, eserlerini ve yapım aşamalarını Facebookta paylaşmaya alıştı. Eseri bitirdi mi paylaşaverdi. Bu şekilde alıcılar bulunuyor. Hazır eserleri satmak sipariş üzerinden çalışmaktan daha kolay olduğunu belirtiyor.
— Yaratıcı şekilde yaptığımda, sergilediğimde insanlar satın alıyor, bu en iyisi.
Sosyal ağlarda aktif paylaşımlar sayesinde sanatçı Ukrayna dışında eserlerini tanıtabildi.
— Bu sosyal ağların var olması ne kadar da iyi. Bence bu kurtaran ağlar. Yurt dışına tüm seyahatlerim Facebook sayesinde gerçekleşti. Özellikle yurtdışına gidip Ukrayna’ya dönünce ünlü oluyorsun. Önce seni hiç kimse tanımıyordu. Sadece üç günlüğüne Paris’e gitmen tanınmak için yeterliydi..
Vıtınanka’larla geçimini sağlayarak kendi atölyesini hayal eden Darya çocuklar büyüdüğünde taş işçiliğine dönebilidiğini umuyor. Çocuklar da anne babasından geride kalmıyor, herkes kendini sanatta aramaya başladı. Bu şekilde ailenin sanat hikayesini devam ettiriyor olacaklar.
