Powojenna odbudowa Ukrainy. Uczynić kraj lepszym niż dotychczas

W tym materiale opowiadamy o różnych możliwościach i wyzwaniach związanych z powojenną odbudową Ukrainy, a także przyglądamy się doświadczeniom innych krajów, które przeżyły wojnę.

Dokumentowanie skutków wojny

Już od ponad pół roku rosyjska armia codziennie niszczy obiekty infrastruktury wojskowej i cywilnej. Bezpośrednie straty na dzień 22 sierpnia 2022 r. oszacowano na ponad 110 mld dolarów (ok. 2,9 biliona hrywien). Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych Ukrainy już we wrześniu poinformowało, że straty ekologiczne sięgają niemalże biliona hrywien. Natomiast całkowite straty Ukrainy związane ze zniszczeniem infrastruktury i utratą potencjału ekonomicznego wynoszą 4 mld dolarów na dzień.

Według danych Kijowskiej Szkoły Ekonomicznej od początku pełnowymiarowej inwazji blisko 860 tys. rodzin straciło domy. Zniszczono lub uszkodzono ponad 40 mln m2 zasobów mieszkaniowych, ucierpiały dziesiątki punktów medycznych i placówek oświatowo-wychowawczych, centrów handlowych i terminali naftowych, setki kilometrów tras samochodowych i sieci kolejowych. Oprócz bezpośrednich strat są także te pośrednie, związane ze zniszczeniami: zmniejszenie PKB, odpływ inwestycji i siły roboczej, spadek atrakcyjności turystycznej kraju itp.

W ramach różnych ukraińskich i zagranicznych inicjatyw, za pomocą specjalnie przygotowanych cyfrowych map, dokumentowane są straty zadawane przez okupantów. Dzięki temu cały świat obserwuje codzienne zbrodnie najeźdźców, a Rosji tym razem nie uda się wymówić hasłami typu „nas tu nie było”.

Liczne inicjatywy umożliwiają natychmiastową dokumentację zniszczeń. W tym celu w Ukrainie powstała m.in. platforma „Rosja zapłaci”. Za jej pośrednictwem można złożyć zawiadomienie o szkodzie, dodać obrazujące ją zdjęcia czy wideo. Informację o uszkodzonym mieniu można przekazać również za pomocą aplikacji Dija. W przyszłości takie projekty mają stanowić pomoc w pociągnięciu przestępców do odpowiedzialności i wypłacie odszkodowań.

Pomoc z całego świata

Wraz z początkiem inwazji na pełną skalę wiele krajów (takich jak chociażby Kanada, USA, Australia, Wielka Brytania i inne) zamroziło zagraniczne aktywa rosyjskich banków, oligarchów i firm wspierających lub finansujących działalność kremlowskiego reżimu. Całkowita suma, której dotyczyła ta operacja, wyniosła blisko bilion dolarów, z czego niemalże 300 mld stanowiły aktywa Banku Centralnego Rosji. W przyszłości kwoty te będą zwiększane, w szczególności przez sprzedaż podlegającej sankcjom zagranicznej własności Rosji. Zdobyte w ten sposób fundusze mają zostać przeznaczone na odbudowę Ukrainy.

W mediach społecznościowych Ukraińcy stale dyskutują o perspektywach na powojenną odbudowę. Tego typu wpisy pokazują, że oprócz determinacji do odbudowy infrastruktury miast i wsi w społeczeństwie istnieje wyraźna chęć uczynienia Ukrainy jeszcze lepszą, niż była przed wielką wojną. Pojawiają się jednak liczne obawy, na przykład że po zakończeniu działań zbrojnych Ukraina zostanie pozbawiona wsparcia finansowego, a przez to nie będzie mogła przystąpić do pełnej odbudowy. Na szczęście ten lęk stopniowo mija, ze względu na to, że już w pierwszych miesiącach pełnowymiarowej inwazji władze wielu państw ogłosiły zamiar dołączenia do odbudowy Ukrainy przez zapewnienie funduszów lub wsparcia specjalistów.

W piątym miesiącu od rozpoczęcia wielkiej wojny rząd Estonii poinformował o swoim możliwym udziale w odbudowie 15 obiektów infrastruktury cywilnej w Żytomierzu i okolicznych miejscowościach. Przede wszystkim przystąpiono do budowy zrujnowanego przedszkola w mieście Owrucz.

Trwają rozmowy dotyczące udziału Danii w odbudowie Mikołajowa i okolicznych miejscowości (chodzi o odbudowę konkretnych obiektów oraz zapewnienie sprzętu budowlanego).

17 czerwca podczas brytyjsko-ukraińskiego szczytu w Londynie podpisano memorandum o gotowości Wielkiej Brytanii do wzięcia udziału w odbudowie Kijowa, a 25 sierpnia ministrowie transportu obu państw podpisali wspólny plan działania dotyczący odtworzenia sieci transportowej Ukrainy. Plan przewiduje wsparcie finansowe i pomoc ekspercką w procesie odbudowy kolei, portów i lotnisk. Oprócz tego Wielka Brytania przekaże Ukrainie kilka autobusów i sprzęt niezbędny do remontu tras mających strategiczne znaczenie dla eksportu zboża. Całkowita wartość pomocy ma wynieść blisko 4 mld funtów (prawie 170 mld hrywien). Również rządy Polski, Czech, Włoch, Grecji, Japonii i innych państw wyraziły chęć pomocy w odbudowie poszczególnych miast.

15 czerwca prezydent Ukrainy podpisał rozporządzenie o powołaniu Narodowej Rady ds. Odbudowy Ukrainy po Wojnie. Ukraińscy architekci również nie pozostają bierni. Na przykład biuro architektoniczne AIMMenergy uruchomiło platformę internetową służącą do poszukiwania rozwiązań w zakresie odbudowy zniszczonych obiektów. Na platformie publikowane są warianty rekonstrukcji budynków z zastosowaniem nowoczesnych technologii energoefektywności i ekobudownictwa, a także gromadzone są materiały na temat różnych projektów powojennej odbudowy Ukrainy.

Niektóre ukraińskie organizacje już pracują nad propozycjami odbudowy poszczególnych budynków. Na przykład firma loft biuro przedstawiła kilka wariantów rekonstrukcji siedziby Mikołajowskiej Obwodowej Administracji Państwowej, zniszczonej przez wojska rosyjskie pod koniec września 2022 r. Ponadto powołano specjalną grupę roboczą, która razem z Izbą Architektoniczną Krajowej Spółki Architektów Ukrainy opracuje nowe standardy budownictwa mieszkaniowego, uwzględniające wojenne doświadczenia. Jednocześnie urbaniści tworzą podręczniki odbudowy miast.

Wszystko to dowodzi, że czekanie na zwycięstwo nie jest ukraińskim scenariuszem. Ukraińcy już teraz robią wszystko, co w ich mocy. Wiele organizacji państwowych i charytatywnych przeprowadziło remont lub kontynuuje odbudowę obiektów zniszczonych przez okupantów. Mowa tu również o budynkach modułowych, czyli tymczasowym schronieniu dla osób, które z powodu wojny na pełną skalę straciły swoje domy.

Jakie znaczenie dla Ukrainy ma powojenne doświadczenie Europy?

Niektóre państwa (na przykład Polska, Niemcy i Holandia) po zakończeniu wojny doświadczyły tak zwanego wzrostu potraumatycznego, w trakcie którego udało im się nie tylko pokonać istniejące trudności, ale i prześcignąć przedwojenne wskaźniki jakości życia. Wiedza o doświadczeniu powojennego rozwoju w tych krajach może pomóc Ukrainie w szybszej odbudowie infrastruktury i powrocie do normalnego życia.

Warto podkreślić, że w krajach europejskich próby powojennej odbudowy nie zawsze były udane. Jednak analiza czyichś błędów z przeszłości pomoże Ukraińcom uniknąć własnych oraz uwzględnić wszelkie możliwe zagrożenia. Na przykład w Bośni i Hercegowinie po zakończeniu wojny bośniackiej (1992-1995) nie doszło do znaczącego wzrostu gospodarczego pomimo pomocy finansowej i dostaw różnego rodzaju zasobów z innych państw, które chciały wesprzeć kraj w przyszłej integracji europejskiej. Jako ówczesne błędy zidentyfikowano brak ogólnej strategii rozwoju i jednego centrum koordynacji programów dotyczących odbudowy, dublowanie starań przez różne organizacje, niecelowe wykorzystywanie funduszy, niski potencjał administracyjny władz itp.

Dla państw w procesie powojennej odbudowy istotne są monitoring i kontrola przepływu finansów przeznaczonych na rozwój przemysłu. Pomaga to uniknąć skupienia środków w rękach jednej korporacji czy firmy dbającej jedynie o własne zyski. Takie zjawisko miało miejsce we Włoszech po zakończeniu II wojny światowej. Znaczną częścią aktywów finansowych zarządzali wówczas przedstawiciele wielkiego biznesu, przez co doszło do spowolnienia rozwoju gospodarczego państwa.

Ukraina będzie musiała zmierzyć się z szeregiem problemów społecznych, a zwłaszcza z zapewnieniem rekompensat finansowych poszkodowanym. Po raz kolejny uwidacznia to znaczenie bieżącego dokumentowania i oceny strat powodowanych przez wroga. Oczywiście nie sposób będzie obejść się bez wsparcia finansowego innych państw. Na ten moment możemy się jedynie domyślać, czy przybierze ono formę „nowego planu Marshalla”, kredytów preferencyjnych czy rekompensaty finansowej ze strony państwa agresora. Aby otrzymać tę ostatnią, Ukraina będzie musiała przejść długą drogę. Rozwiązania mogą być różne: od dobrowolnej zgody Rosji na wypłacenie reparacji (czyli pełnego lub częściowego odszkodowania za straty, które państwo agresor zadało innemu państwu bądź państwom, rozpoczynając wojnę – red.) po przymusowe ściągnięcie zamrożonych aktywów państwa agresora na drodze międzynarodowych procesów sądowych. Warto wziąć pod uwagę, że proces wypłaty odszkodowań może trwać latami. Szczególnie w przypadkach rekompensat z tytułu zagranicznych aktywów Rosji i Białorusi każde z państw władających takimi zasobami będzie musiało wypracować własny system legislacyjny, aby zrealizować wypłaty na rzecz Ukrainy.

Ogólna koncepcja odbudowy i rozwoju kraju powinna jednocześnie obejmować realizację zadań niezbędnych do wstąpienia do UE, jako że 23 czerwca 2022 r. Ukraina wreszcie otrzymała upragniony status kandydata. Wszystkie programy i strategie związane z powojenną odbudową kraju powinny być koordynowane przez jedno centrum, którego działalność należy monitorować przy udziale międzynarodowych partnerów i ekspertów.

Na międzynarodowej konferencji dotyczącej odbudowy Ukrainy, która odbywała się w dniach 4-5 lipca 2022 r. w szwajcarskim Lugano, jednym z tematów dyskusji było utworzenie państwowego banku rozwoju Ukrainy. Pomysł ten nie jest nowy i mógłby zostać zrealizowany na przykładzie podobnych instytucji, które działały w państwach europejskich po zakończeniu II wojny światowej. Głównym zadaniem takiego banku jest kontrola wpływów finansowych i zapobieganie ich wykorzystaniu niezgodnie z przeznaczeniem. Bank może również odegrać ważną rolę w odbudowie krajowej gospodarki poprzez udzielanie kredytów na realizację projektów o znaczeniu strategicznym, których stopień ryzyka będzie zbyt wysoki dla tradycyjnych banków lub inwestorów. Taką kluczową rolę pełnił bank KfW w Niemczech Zachodnich po II wojnie światowej. KfW nadal jest jednym z najlepiej prosperujących banków państwowych.

Podźwignąć gospodarkę i przemysł

Wielka wojna zadała gospodarce Ukrainy poważny cios. Już w trzecim miesiącu pełnowymiarowej inwazji suma strat wyniosła 100 mld dolarów, co odpowiada połowie całkowitej wartości PKB w 2021 r.

Korzystnym rozwiązaniem służącym odbudowie państwa będzie integracja gospodarki ukraińskiej z systemem gospodarczym UE. Pomóc w tym mogą różnego rodzaju europejskie projekty logistyczno-infrastrukturalne. Są to na przykład: włączenie ukraińskich szlaków logistycznych (drogowych, kolejowych, powietrznych, wodnych) do sieci europejskich zgodnie z programem TEN-T (w lipcu 2022 r. Komisja Europejska umieściła ukraińskie szlaki logistyczne na wstępnych mapach projektu), rekonstrukcja działających i utworzenie nowych przejść na granicach z państwami europejskimi czy też dostosowanie sieci kolejowej do standardów europejskich (na świecie standardowa szerokość torów kolejowych wynosi 1435 mm, podczas gdy kolej ukraińska na ten moment ma tylko kilka takich fragmentów, przede wszystkim na terenach przygranicznych, natomiast resztę sieci stanowią tory o rozstawie 1520 mm – red.). Dopóki trwają działania zbrojne, Ukraina i państwa UE prowadzą negocjacje dotyczące liberalizacji tranzytu ciężarowego z Ukrainy do Europy, utworzenia „Tras solidarności” do eksportu zboża i importu niezbędnych towarów, a także wsparcia eksportu towarów z Ukrainy przez porty europejskie itd. Wszystkie wypracowane rozwiązania pozostaną aktualne również po zakończeniu wojny.

Armia rosyjska celowo ostrzeliwuje ukraińskie przedsiębiorstwa o różnych profilach i znaczeniu. Całe szczęście wiele firm zdążyło ewakuować swój sprzęt lub surowce, a także gotowe towary, nie przerywając działalności. Jednak niektóre przedsiębiorstwa były zmuszone częściowo lub całkowicie wstrzymać pracę. Wśród nich są na przykład kombinat metalurgiczny im. Illicza i kombinat metalurgiczny Azowstal w Mariupolu, Zakład Lotniczy Antonow w Kijowie, rafineria w Krzemieńczuku, kompleks badawczo-produkcyjny budowy turbin gazowych Zorja-Maszprojekt w Mikołajowie i inne.

Obecnie bardzo trudno jest dokładnie oszacować straty wynikające ze zniszczenia tych przedsiębiorstw, jednak następstwa będą odczuwalne nie tylko dla Ukrainy, ale i dla reszty świata. Na przykład kombinat Azowstal, który na początku pełnowymiarowej inwazji stał się bastionem obrońców Mariupola, każdego roku produkował miliony ton żeliwa, stali i metalów walcowanych (niektóre ich rodzaje produkowano tylko tutaj). Zakład zapewniał ponad 12 tys. miejsc pracy dla mieszkańców Mariupola. Po raz ostatni Azowstal całkowicie wstrzymał produkcję w 1941 r. z powodu wojny z nazistowskimi Niemcami, po czym wznowił działalność w 1943 r. W kwietniu 2022 r. armia rosyjska zbombardowała i praktycznie zniszczyła obiekt.

Na skutek agresji rosyjskiej działalność wstrzymało państwowe przedsiębiorstwo Artemsil w mieście Sołedar w obwodzie donieckim. Jako że był to największy zakład wydobycia soli w kraju, zaopatrujący rynek wewnętrzny i zewnętrzny, w konsekwencji doszło do czasowego deficytu soli w Ukrainie.

W kontekście powojennego wznowienia produkcji warto przyjrzeć się przykładowi Korei. Po zakończeniu wojny koreańskiej (1950-1953) nastąpił podział państwa na części Północną i Południową. Do wybuchu wojny przemysł był bardziej rozwinięty na północy, jednak po zakończeniu działań zbrojnych to części południowej udało się stopniowo przekierować się na eksport oraz rozpocząć inwestycje w rozwój nauki i technologii. Dzięki protekcji finansowej USA Korea Południowa mogła się stopniowo odbudować, nawet jeśli jej rozwoju nie cechowało szybkie tempo.

W podobny sposób przebiegał rozwój Japonii po zakończeniu II wojny światowej. W tym przypadku Stany Zjednoczone wzięły pod opiekę państwo pokonane – zwalczały miejscowych oligarchów i wspierały wolny rynek. Pełnoprawny rozwój państwa poprzedziły liczne reformy w zakresie gospodarowania ziemią, podatków i prawa pracy.

Istotnym warunkiem pełnoprawnego powojennego rozwoju Ukrainy będzie lokalizacja produkcji – co najmniej 60% towarów powinno być wytwarzanych na terenie kraju. Taki punkt został zresztą zawarty w planie odbudowy Ukrainy po wojnie, zatwierdzonym przez specjalny komitet Rady Najwyższej w maju 2022 r. Plan rozpisany jest na 10 lat i ma na celu wzmocnienie eurointegracji oraz wspieranie inicjatyw prywatnych.

Odbudowa jako szansa na poprawę

Celem armii rosyjskiej stają się nie tylko budynki mieszkalne, ale też obiekty kultury i sakralne, stanowiące zabytki architektury, chronione pomniki przyrody itp. Ich odbudowa może być dla Ukrainy szansą na odejście od nieefektywnych lub moralnie przestarzałych praktyk zarówno sowieckiego, jak i współczesnego planowania przestrzennego. Zmiana może objąć historyczne dziedzictwo i współczesny kontekst: rzeczywiste potrzeby ludzi, właściwości krajobrazu, ekologię oraz estetykę.

Znamy dziesiątki przykładów miejscowości zrujnowanych w wyniku wojny, które zmieniły się na lepsze. Tę zależność dobrze pokazują miasta z bogatym dziedzictwem architektonicznym (Warszawa, Monachium), miasta, których odbudowa zakładała zmianę planu w celu harmonizacji architektury historycznej i współczesnej (Londyn, Kolonia) oraz miasta przemysłowe z niewielkim zasobem dziedzictwa historyczno-architektonicznego, w przypadku których akcent położono na ich ożywienie i przywrócenie przedwojennej siły wytwórczej (Dortmund).

Wzięcie pod uwagę niepowodzeń i zagrożeń, z jakimi zmierzyły się inne kraje, pomoże Ukrainie lepiej poradzić sobie z wyzwaniami odbudowy zarówno podczas wojny, jak i po jej zakończeniu. Za przykład może posłużyć niezbyt udana odbudowa Sarajewa, stolicy Bośni i Hercegowiny, po zakończeniu wojny bośniackiej (1950-1953). Władze kraju popełniły błąd, nie tworząc centralnej platformy, która koordynowałaby organizacje pomagające miastu. Pomimo znacznych inwestycji (konferencje fundraisingowe organizowane przez Bank Światowy we współpracy z UE w latach 1996-2002 zebrały niemal 5,1 mld dolarów) odbudowa Sarajewa ograniczyła się w zasadzie do kosmetycznych remontów. Tylko na odnowienie Biblioteki Narodowej i Uniwersyteckiej w Sarajewie, która jest symbolem miasta i całego kraju, przeznaczono 850 tys. dolarów. Jednak z powodu popełnionych błędów miasto składa się obecnie z licznych odrębnych dzielnic, często o gęstej, wysokiej zabudowie. Charakterystyczne dla współczesnego Sarajewa problemy to przeludnienie, korki i kwestie ekologiczne.

Urbaniści (zwłaszcza zagraniczni), którzy będą uczestniczyć w planowaniu odbudowy, powinni wziąć pod uwagę specyfikę funkcjonowania ukraińskich miast i wsi. Ze względu na to, że są one bardzo różnorodne, rozwiązanie zastosowane w jednym miejscu gdzie indziej może się nie sprawdzić. Dlatego bardzo ważne jest zrozumienie, jak i czym żyje dana miejscowość, a w tym celu trzeba nawiązać współpracę z lokalną społecznością.

Niekiedy warto przemyśleć sens odbudowy konkretnych zniszczonych lub uszkodzonych budynków – Ukraina ma wielki zasób przestarzałego, radzieckiego dziedzictwa, na przykład mostów, fabryk, kompleksów hotelowo-sanatoryjnych itp. Ich utrzymanie jest drogie i w niektórych przypadkach bezcelowe. Warto również wspomnieć o istniejącej w Związku Radzieckim praktyce zakładania miast w sąsiedztwie obiektów przemysłowych, która miała jedną poważną wadę – po upadku fabryki czy zakładu miejsce stawało się bezludne (na przykład miejscowości Orbita, Cukrowariw, Stepnohirśk, Tepłodar i inne). Teraz Ukraińcy mają szansę odejść od tego schematu.

Idąc za przykładem miast Europy, zamiast odbudowywać z ruin kolejne lotnisko, można zainwestować w rozwój szybkich połączeń kolejowych w regionie. W ten sposób pasażerowie zyskają możliwość sprawnego przemieszczania się po lokalnych trasach, a w razie potrzeby łatwego dojazdu do lotniska w najbliższym dużym mieście. Jako wzorzec mogą posłużyć doświadczenia państw europejskich z rozwiniętą siecią połączeń kolejowych, takich jak Austria, Niemcy, Włochy czy Francja. Lotniska w tych krajach często znajdują się są z dala od wielkich miast i są połączone z nimi koleją. W ten sposób zlokalizowane są międzynarodowe porty lotnicze Beauvais (Paryż), Memmingen (Monachium), Kolonia/Bonn, Lipsk/Halle i inne. Jednocześnie dostępność sieci szybkich połączeń kolejowych daje pasażerom możliwość korzystania z alternatywnych sposobów podróżowania.

Największe wyzwanie dla Ukrainy stanowią jednak wrogie państwa sąsiadujące (Rosja i Białoruś), których działań nie sposób przewidzieć. Jako że dalej trzeba będzie z tymi państwami graniczyć, zapewnianie dostatecznej liczby schronów bombowych, wzmacnianie konstrukcji budynków, tworzenie naturalnych przeszkód, takich jak wzgórza, kanały i rzeki, a także strategiczne planowanie rozmieszczenia obiektów wojskowych i magazynów jeszcze przez długi czas pozostaną aktualnymi kwestiami. Od jakości stosowanych rozwiązań zależy nie tylko wygląd miejscowości i komfort mieszkania w nich, ale też bezpieczeństwo Ukraińców. W lipcu 2022 r. rząd ukraiński uchwalił prawo zobowiązujące do uwzględniania schronów przy projektowaniu i budowie nowych obiektów.

Zachęcić swoich obywateli do powrotu

Odbudowa kraju dotyczy nie tylko obiektów materialnych. W Ukrainie już teraz poszukiwani są wykwalifikowani i doświadczeni pracownicy, a po zwycięstwie ta potrzeba stanie się jeszcze pilniejsza. Rząd powinien więc zrobić wszystko, aby Ukraińcy mogli godnie żyć w swoim kraju, a nie za granicą.

Według różnych danych liczba Ukraińców przebywających w państwach UE wynosi około 5,5-7 mln osób. Prawie 3 mln mieszkały za granicą w związku z pracą lub nauką już wcześniej, przed wybuchem wojny na pełną skalę. Zgodnie z sondażem Grupy Socjologicznej „Rating” 90% obywateli Ukrainy nie planuje na stałe wyjeżdżać za granicę. Jednak jak wynika z badania Kijowskiego Międzynarodowego Instytutu Socjologii, tylko połowa ankietowanych Ukraińców widzi w kraju ojczystym przyszłość dla swoich dzieci, jeśli zagrożenie będzie się utrzymywać.

Od kwietnia 2022 r. liczba osób powracających do Ukrainy przewyższa liczbę wyjeżdżających. Wśród przyczyn wymienia się chęć powrotu do rodziny czy też przekonanie, że region zamieszkania stał się bezpieczniejszy. Ktoś wraca, bo nie ma stałej pracy ani mieszkania za granicą, z kolei ktoś inny pozostaje w obcym kraju. Socjologowie podają różne liczby: od 5 do 10% całkowitej liczby osób, które wyjechały.Ta grupa prawdopodobnie zostanie już za granicą.

Ukraiński rząd opracowuje strategie zachęcania obywateli do powrotu do ojczyzny – prowadzi negocjacje z krajami UE dotyczące możliwości udzielania uchodźcom wsparcia finansowego przez pewien okres po powrocie do Ukrainy. Rozważa również zapewnienie dodatkowych środków na zatrudnienie Ukraińców do pracy, co przyczyniłoby się do odbudowy kraju, a także stworzenie tymczasowych programów dochodu podstawowego dla tych, którzy wrócą do domu. Niektóre kwestie zostały już uwzględnione w projekcie planu odbudowy Ukrainy.

Szczególną uwagę należy zwrócić na wsparcie tych, którzy pozostali w kraju: pomoc psychologiczną dla weteranów i włączenie ich do pokojowego życia społecznego, rehabilitację osób, które w wyniku wojny stały się niepełnosprawne lub zmagają się z zespołem stresu pourazowego, pomoc osobom wewnętrznie przesiedlonym itp.

Od początku wojny rosyjskiej w 2014 r. Ukraina nabyła pewne doświadczenie w zakresie rehabilitacji dla wojskowych. Obecnie działa już szereg organizacji, które świadczą pomoc prawną, socjalną i psychologiczną żołnierzom oraz ich rodzinom, zajmują się rehabilitacją medyczną i przekwalifikowaniem zawodowym wojskowych, a także pomagają w zdobyciu wykształcenia i w reintegracji społecznej. W szczególności są to programy organizacji charytatywnej Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego Caritas Ukraina, organizacji pozarządowej Pobratymy (pol. Bracia), fundacji Międzynarodowe Stowarzyszenie Wsparcia Ukrainy, fundacji wspomagającej armię „Powernyś żywym” (pol. Wróć żywy) i inne.

Wiele ośrodków rehabilitacji medycznej i centrów zdrowia psychicznego pomaga wojskowym bezpłatnie lub dzięki wsparciu rządu oferuje im niższe ceny. Programy leczenia i rehabilitacji są dostępne również za granicą. Z takiej możliwości ukraińscy żołnierze skorzystali już na Litwie i w Holandii. Niedługo podobne programy oraz centra rehabilitacji mają się pojawić w Norwegii i Niemczech – rozmowy na ten temat rozpoczęto w czwartym miesiącu od wybuchu pełnowymiarowej wojny.

Działają również liczne programy pomocy psychologicznej i doradztwa przeznaczone dla ludności cywilnej. Są one dostępne zarówno w różnych regionach Ukrainy, jak i za granicą. Z wielu z nich można skorzystać bezpłatnie lub za symboliczną opłatą. Pojawiają się też centra pomocy psychologicznej i schroniska dla osób przesiedlonych wewnętrznie, osób niepełnosprawnych i osób ze społeczności LGBTQ(IA+).

Odbudowa infrastruktury Ukrainy oraz powrót obywateli do normalnego życia to proces długi i trudny, jednak w pełni realny. Już teraz Ukraińcy są zjednoczeni i mogą liczyć na ogromne wsparcie światowej wspólnoty. Analiza dotychczasowych doświadczeń powojennej odbudowy państw europejskich pomoże w bardziej przemyślany sposób przystąpić do odnowy kraju. Ważne, że ten proces już się rozpoczął – w czasie trwania wojny rosyjsko-ukraińskiej – i będzie kontynuowany po zwycięstwie Ukrainy. Ukraińcy są zdeterminowani do tego, by odbudować swoje państwo i pokonać wszelkie trudności.