Co czeka Putina: historia międzynarodowych procesów zbrodniarzy wojennych

3 kwietnia 2022 r. prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełeński ogłosił utworzenie specjalnego mechanizmu sądowego do prowadzenia dochodzeń w sprawie zbrodni wojennych popełnionych przez Rosję. 25 maja Departament Stanu USA ogłosił utworzenie Grupy Doradczej, która miałaby postawić przed wymiarem sprawiedliwości osoby odpowiedzialne za zbrodnie wojenne popełnione przez wojska rosyjskie przeciwko Ukrainie. Można śmiało powiedzieć, że ściganie Putina i jego sojuszników przez międzynarodowy wymiar sprawiedliwości jest nieuniknione. W tym artykule przedstawiamy przykłady międzynarodowych procesów zbrodniarzy wojennych, które miały miejsce w przeszłości lub wciąż jeszcze się toczą.

Pierwsze próby ścigania zbrodniarzy wojennych miały miejsce po I wojnie światowej. Procesy lipskie z 1921 r. przeciwko niemieckim oraz osmańskim (Turcy dopuścili się ludobójstwa Ormian, Greków i Asyryjczyków) zbrodniarzom wojennym i były nieudanymi próbami ukarania przestępców i pod wpływem presji politycznej stały się tylko farsą. Spośród 901 oskarżonych o zbrodnie wojenne, w procesie w Lipsku 888 zostało uniewinnionych. Reszta otrzymała niskie wyroki pozbawienia wolności, a niektórzy uciekli z więzienia. Proces osmańskich zbrodni wojennych miał się odbyć na Malcie, ale nie doszło do niego zarówno przez brak podstawy prawnej, jak i woli politycznej. Być może to właśnie przez to, że nie doszło do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej zbrodniarzy wojennych z I wojny światowej, wydarzyły się wszystkie okropieństwa podczas II, póki co — największej wojny światowej w historii.

Kolejne międzynarodowe procesy o zbrodnie wojenne, które odbywały się po II wojnie światowej, były już bardziej efektywne. W dalszej części artykułu opiszemy tło historyczne każdego takiego procesu, przedstawimy oskarżone w nim osoby, postawione zarzuty i wydane wyroki.

Trybunał Norymberski (1945 – 1946)

Zarys: Międzynarodowy Trybunał Wojskowy, lepiej znany jako Trybunał Norymberski, był pierwszym w historii skutecznym międzynarodowym trybunałem ds. zbrodni wojennych. Został utworzony przez koalicję państw, które zwyciężyły w II wojnie światowej: Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i Związku Radzieckiego. Przedstawiciele tych państw stworzyli Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, na podstawie którego sądzono głównych zbrodniarzy wojennych nazistowskich Niemiec. Lokalizacja, w której miał odbyć się proces, została wybrana nieprzypadkowo, bo to właśnie w Norymberdze odbywały się zjazdy partii nazistowskiej.

Oskarżeni: 24 przywódców nazistowskich Niemiec, w tym marszałek Rzeszy Herman Goering, zastępca Hitlera w Narodowosocjalistycznej Partii Rudolf Hess, minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop, szef sztabu Wehrmachtu Wilhelm Keitel, a także funkcjonariusze partyjni, ministrowie, przywódcy terytoriów okupowanych, propagandyści. Jeszcze przed rozpoczęciem procesu jeden z oskarżonych popełnił samobójstwo — powiesił się na rurze kanalizacyjnej w więzieniu. Inny został uznany za nieuleczalnie chorego i przez to nie był oskarżany.

Zarzuty: oskarżonym zostały przedstawione zarzuty o zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciwko ludzkości. Podczas trwania trybunału norymberskiego po raz pierwszy w historii prokuratura użyła określenia „ludobójstwo”, chociaż oskarżeni nie byli sądzeni za to przestępstwo.

Wyrok: 12 oskarżonych zostało skazanych na karę śmierci (jeden in absentia), 7 na różnej długości kary pozbawienia wolności, 3 zostało uniewinnionych. Trybunał w Norymberdze nie był niezawisłym sądem, był sądem zwycięzców nad przegranymi. Nie przewidywał dochodzenia przedprocesowego, a oskarżeni zostali wymienieni jako przestępcy w głównych aktach oskarżenia. Na rozprawie orzekano tylko wymiar kary, jednak szczegółowa analiza zbrodni przywódców hitlerowskich Niemiec w otwartym sądzie ważna była pod kątem symbolicznym i historycznym.

Trybunał w Tokio (1946 – 1948)

Zarys: Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu powstał w Tokio i miał na celu skazanie zbrodniarzy wojennych z Japonii, która podczas II wojny światowej była sojusznikiem Niemiec. W skład trybunału weszli przedstawiciele 11 krajów zwycięskich: Australii, Wielkiej Brytanii, Indii, Kanady, Chin, Holandii, Nowej Zelandii, ZSRR, Stanów Zjednoczonych, Filipin i Francji.

Oskarżeni: 29 przywódców wojskowych i politycznych Cesarstwa Wielkiej Japonii, w tym premier i de facto przywódca Japonii — Hideki Tojo. Cesarz Hirohito zdołał uniknąć trybunału ze względu na jego symboliczne znaczenie dla kraju i zgodę na poddanie się. Jeszcze przed rozpoczęciem procesu jeden z oskarżonych popełnił samobójstwo, a propagandysta Shumei Okawa został uznany za niepoczytalnego.

Zarzuty: podobnie jak niemieckim przywódcom, japońskim oskarżonym zostały przedstawione zarzuty popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

Wyrok: 7 oskarżonych skazano na karę śmierci, 18 na różnej długości kary pozbawienia wolności, 2 oskarżonych zmarło podczas procesu. Podobnie jak Trybunał Norymberski, Trybunał Tokijski był sądem zwycięzców nad przegranymi. Nie przewidywał również śledztwa przedprocesowego, ponieważ japońskie przywództwo wojskowe zostało uznane za zbrodniarzy wojennych zgodnie z Deklaracją Poczdamską z 1945 r. Od czasu trybunału w Tokio nie było już więcej przypadków skazania za zbrodnie przeciwko pokojowi (obecnie nazywanymi zbrodniami agresji). Prawdopodobnie Putin i jego poplecznicy zostaną oskarżeni za tę zbrodnie.

Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii (1993 – 2017)

Zarys: Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii został powołany w 1993 r. na mocy rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ w celu zbadania zbrodni popełnionych podczas wojen w latach 1991-2001 w byłej Jugosławii. W przeciwieństwie do poprzednich procesów, ten można uznać za bezstronny, gdyż odbywał się na neutralnym terytorium (w Hadze, w Holandii), a sędziów wybierało Zgromadzenie Ogólne ONZ. Najsurowszą karą było dożywotnie pozbawienie wolności, które jest bardziej humanitarnym wyrokiem. Trybunał po raz pierwszy wprowadził zasadę odpowiedzialności dowódczej (hierarchicznej), tj. uznał winę przywódców za zbrodnie swoich podwładnych.

Oskarżeni: 161 osób, w tym były prezydent Jugosławii Slobodan Miloszević, prezydent samozwańczej Republiki Serbskiej Radovan Karadżić , dowódca armii samozwańczej Republiki Serbskiej Ratko Mladić oraz inni przywódcy wojskowi i polityczni byłej Jugosławii.

Zarzuty: Trybunał zbadał zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości i, po raz pierwszy w historii, zbrodnię ludobójstwa, popełnioną w Srebrenicy w 1995 r. na bośniackich muzułmanach Trybunał oparł się na postanowieniach konwencji genewskich z 1949 r.

Wyrok: 90 oskarżonych uznano za winnych i skazano, 21 uniewinniono, sprawy 13 osób przekazano do sądów krajowych, a sprawy 37 osób umorzono z powodu uniewinnienia lub śmierci oskarżonego. Slobodan Miloszević zmarł w więzieniu w Hadze w 2006 r. nie doczekawszy wyroku sądu. W 2016 r. Radovan Karadżić został skazany na 40 lat więzienia (po apelacji zmieniono wyrok na dożywocie) za zbrodnie wojenne i ludobójstwo Bośniaków. Ratko Mladić został skazany w 2017 r. na dożywocie za ludobójstwo w Srebrenicy i ostrzał artyleryjski Sarajewa. W 2017 r. jeden z oskarżonych, były bośniacki generał Slobodan Praljak, w chwili ogłoszenia wyroku wypił truciznę, po czym wkrótce zmarł.

Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy (1994 – 2016)

Zarys: Międzynarodowy Trybunał dla Rwandy został powołany do życia na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ w celu ścigania osób odpowiedzialnych za naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego w Rwandzie i krajach sąsiednich. Dotyczył przede wszystkim ludobójstwa Tutsi, ludu etnicznego Rwandy, popełnionego przez lud Hutu w 1994 r.. Trybunał działał w Aruszy w Tanzanii, a Izba Apelacyjna miała swoją siedzibę w Hadze.

Oskarżeni: wojskowi i polityczni przywódcy Rwandy, w tym były premier Jean Kambanda, a także politycy, biznesmeni, członkowie grup religijnych i liderzy mediów. Łącznie 96 oskarżonych.

Zarzuty: jurysdykcja trybunału obejmowała zbrodnie ludobójstwa, zbrodnie i przeciwko ludzkości i naruszenia Konwencji Genewskiej.

Wyrok: 61 oskarżonych skazano na różne kary pozbawienia wolności, 14 uniewinniono, a 10 spraw przekazano do sądów krajowych. Postępowanie przeciwko 8 oskarżonym zostało zakończone, głównie z powodu ich śmierci w trakcie postępowania. Wciąż poszukiwanych jest 2 oskarżonych, a 1 został złapany dopiero w 2020 r.

Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy jest szczególnie interesujący, ponieważ udowodnił winę propagandystów w podżeganiu do ludobójstwa. Po raz pierwszy od czasów procesów norymberskich mowa nienawiści została uznana za zbrodnię wojenną. Trybunał skazał Ferdinanda Nahimana’u, dyrektora Wolnego Radia i Telewizji Tysiąca Wzgórz, na dożywocie (po postępowaniu apelacyjnym wyrok zmieniono na 30 lat więzienia), Jeana-Bosco Barayagvizę, dyrektora wykonawczego, na 35 lat więzienia (po postępowaniu apelacyjnym zmieniono na 32 lata), Hassana Ngezi, redaktora gazety Kangaroo, na dożywocie (po postępowaniu apelacyjnym zmieniono na 35 lat). Korespondenci Bernard Mukingo i Valerie Bemeriki zostali skazani na dożywocie. Organizacja „Reporterzy bez Granic”, promująca wolność prasy i prawa dziennikarzy, poparła tę decyzję. Rozgłośnia Wolne Radio i Telewizja Tysiąca Wzgórz stosowała mowę nienawiści przeciwko Tutsi podczas swoich audycji tylko przez roku, podczas gdy rosyjska propaganda państwowa od dziesięcioleci tworzy alternatywną rzeczywistość informacyjną.

Sąd Specjalny dla Sierra Leone (2002 – 2013)

Zarys: Sąd Specjalny dla Sierra Leone został powołany w 2002 r. w celu zbadania szczególnie poważnych przestępstw popełnionych podczas wojny pomiędzy rządem a Zjednoczonym Frontem Rewolucyjnym w latach 1991-2002 w Sierra Leone. W ciągu prawie 11 lat wojny zginęło około 120 000 osób. Sąd został powołany na podstawie międzynarodowej umowy między rządem Sierra Leone a ONZ i działał w mieście stołecznym Freetown.

Oskarżeni: 23 osoby, w tym były prezydent Liberii Charles Taylor, który wspierał Zjednoczony Front Rewolucyjny, będący szczególnie brutalnym i wykorzystujący dzieci do udziału w wojnie; Foday Sankoh – przywódca Zjednoczonego Frontu Rewolucyjnego; Johnny Paul Koroma – samozwańczy prezydent Sierra Leone.

Zarzuty: zbrodnie przeciwko ludzkości, łamanie konwencji genewskich, łamanie międzynarodowego prawa humanitarnego i prawa Sierra Leone.

Wyrok: 16 osób otrzymało wyroki więzienia, w tym Charles Taylor, który w 2012 r. został skazany na 50 lat pozbawienia wolności za zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne. 3 osoby zostały uniewinnione, a 3 inne zmarły podczas procesu, w tym Foday Sankoh, który zmarł w 2003 roku. Jeden z oskarżonych, Johnny Paul Koroma, uciekł i do tej pory nie został odnaleziony.

Trybunał Czerwonych Khmerów (2003 – obecnie)

Zarys: Izby Nadzwyczajne w sądach Kambodży lub Trybunał ds. Czerwonych Khmerów zostały utworzone w celu ścigania przywódców Czerwonych Khmerów, radykalnych komunistów, którzy przejęli władzę w Kambodży w 1975 r. Stworzyli tzw. Demokratyczną Kampuczę, która istniała do 1979 r. i pochłonęła życie od 1 do 3 milionów ludzi. Trybunał został powołany przez rząd Kambodży we współpracy z ONZ . Spotkania odbywały się w Phnom Penh, stolicy Kambodży. Główny przywódca Czerwonych Khmerów, Pol Pot, zmarł w 1998 r. jeszcze przed początkiem działalności trybunału.

Oskarżeni: 9 przywódców Demokratycznej Kampuczy, w tym najbliżsi poplecznicy Pol Pota: Kang Kek Yeu, Nuon Chea, Khieu Samfan i inni.

Postawione zarzuty obejmowały ludobójstwo Wietnamczyków i Czamów mieszkających w Kambodży, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne i zbrodnie wynikające z kambodżańskiego kodeksu karnego.

Wyrok: Kang Kek Yeu, Nuon Chea i Khieu Samfan otrzymali wyroki dożywocia. Jeden oskarżony zmarł jeszcze przed wydaniem wyroku, a inny był uznany za osobę niepoczytalną z powodu choroby Alzheimera. Sprawy przeciwko 4 innym zostały zamknięte. Izby Nadzwyczajne w sądach Kambodży to pierwszy proces przeciwko reżimowi komunistycznemu, ale w przeciwieństwie do trybunału norymberskiego ds. nazizmu, który często jest krytykowany za brak obiektywizmu, proces Czerwonych Khmerów jest neutralny i bezstronny.

Specjalny Trybunał dla Timoru Wschodniego (2000 – 2006)

Zarys: Specjalne Panele Sądzące ds. Poważnych Zbrodni w Timorze Wschodnim zostały utworzone przez Tymczasową Administrację ONZ w Timorze Wschodnim w celu ścigania sprawców ciężkich przestępstw popełnionych podczas walk o niezależność Timoru Wschodniego od Indonezji w 1999 r. Specjalne Panele Sądzące zostały powołane jednostronnie przez administrację ONZ, czyli nie na podstawie umowy międzynarodowej między ONZ a Timorem Wschodnim, gdyż kraj ten znajdował się pod tymczasową administracją ONZ. Co więcej, w Timorze Wschodnim nie istniało prawo karne ani system sądowniczy, który umożliwiałby prowadzenie dochodzeń w sprawie ciężkich przestępstw. Procesy odbyły się w Dili, stolicy Timoru Wschodniego.

Oskarżeni: akty oskarżenia zostały wydane prawie 400 osobom. Jednak w sądzie pojawiło się tylko 88 oskarżonych. Reszta przebywała na terenie Indonezji, której rząd odmówił ekstradycji oraz współpracy z ONZ. Zarzuty: ludobójstwo, zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości, morderstwa, przestępstwa seksualne, tortury.

Wyrok: 84 osoby skazane, 4 uniewinnione.

Specjalny Trybunał dla Libanu (2009 – obecnie)

Zarys: Specjalny trybunał dla Libanu został utworzony w 2007 r. w celu ustalenia i ścigania sprawców zabójstwa byłego premiera Libanu Rafika Haririego i 21 innych osób, do którego doszło w 2005 r. Jest to pierwszy międzynarodowy trybunał ścigający sprawców aktów terroryzmu. Trybunał został powołany przez ONZ we współpracy z rządem libańskim i od 2009 r. odbywa się w holenderskim mieście Leidschendam.

Oskarżeni: 4 osoby związane z szyicką organizacją Hezbollah, uznawaną przez wiele krajów za terrorystyczną.

Zarzuty: spisek i terroryzm z użyciem materiału wybuchowego, morderstwo z premedytacją z użyciem materiałów wybuchowych i zamach z premedytacją.

Wyrok: W 2020 r. powiązany z Hezbollahem Salim Dżamil Ajjasz został skazany zaocznie na 5 wyroków dożywocia. 3 innych oskarżonych zostało uniewinnionych.

Specjalna Izba sądowa ds. Kosowa (2015 – obecnie)

Zarys: Specjalne Izby Sądowe i Specjalna Prokuratura dla Kosowa zostały utworzone w celu ścigania byłych członków Armii Wyzwolenia Kosowa, zamieszanych w zbrodnie wojenne podczas wojny w Kosowie w latach 1998-2000. Republika Kosowa wraz z UE utworzyły specjalny sąd. Chociaż Specjalna Izba sądowa ds. Kosowa jest częścią sądownictwa Kosowa, pozostaje całkowicie niezależna od wszelkich sądów krajowych w Kosowie i ma prawo dawać pierwszeństwo wszystkim sprawom karnym podlegającym jej jurysdykcji. Sąd ma siedzibę w Hadze.

Oskarżeni: 8 osób, w tym były dowódca Armii Wyzwolenia Kosowa Salih Mustafa i Hashim Thaci, który był prezydentem Kosowa w momencie postawienia aktu oskarżenia.

Zarzuty: zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości.

Wyrok: dla 3 osób proces rozpoczął się jesienią 2021 r. Reszta jest w trakcie dochodzenia przedprocesowego.

Międzynarodowy Trybunał Karny

Zarys: Międzynarodowy Trybunał Karny, (MTK) z siedzibą w Hadze, jest jedyną organizacją międzynarodową, która działa na stałe i ściga osoby odpowiedzialne za ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne i zbrodnie agresji. Powstał w 1998 r. na podstawie Statutu Rzymskiego, który do 2022 r. ratyfikowały 123 kraje (Rosja najpierw go podpisała, ale w 2016 r. wycofała swój podpis). MTK może badać zbrodnie popełnione w krajach, które ratyfikowały Statut Rzymski lub podpisały specjalne porozumienie z MTK (tak jak zrobiła to Ukraina po Rewolucji Godności i rozpoczęciu wojny rosyjsko-ukraińskiej). Jurysdykcja sądu jest ograniczona do przestępstw popełnionych po wejściu w życie Statutu Rzymskiego (2002 r.).

Po pełnoskalowej inwazji wojsk rosyjskich na Ukrainę 39 państw zaapelowało do MTK w sprawie sytuacji w Ukrainie. 2 marca 2022 r. Międzynarodowy Trybunał Karny wszczął śledztwo w sprawie zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych w związku z agresywną wojną Federacji Rosyjskiej. Prokurator MTK Karim Khan już kilkukrotnie odwiedzał Ukrainę, aby zebrać dowody zbrodni popełnionych przez wojsko rosyjskie.

Oskarżeni: Od momentu powstania do 2022 r. Międzynarodowy Trybunał Karny postawił zarzuty 46 osobom. Wśród oskarżonych są takie osoby jak: były prezydent Sudanu Omar al-Baszir, były prezydent Wybrzeża Kości Słoniowej Laurent Gbagbo i syn libijskiego dyktatora Muammara Kaddafiego, Saif al-Islam Kaddafi.

Zarzuty: ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne i zbrodnie agresji.

Wyrok: 8 osób zostało skazanych na karę więzienia, 4 osoby uniewinniono, wobec 10 oskarżenia były wycofane, a 4 zmarły jeszcze przed procesem. Postępowanie przeciwko pozostałym 20 osobom jest jeszcze w toku. Malijski islamista Ahmad al-Faqi al-Mahdi został skazany w 2016 r. na 9 lat więzienia za „celowe ataki na budynki religijne i zabytkowe”, co jest korzystnym precedensem dla Ukrainy.

Biorąc pod uwagę wcześniejsze doświadczenia międzynarodowych procesów w sprawie zbrodni wojennych, można oczekiwać, że za wojnę w Ukrainie przywództwu wojskowemu i politycznemu Rosji zostaną postawione zarzuty o zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, zbrodnie agresji i, być może, ludobójstwo, które jest znacznie trudniejsze do udowodnienia. MTK w Hadze może prowadzić dochodzenie w sprawie zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych i ludobójstwa.

Natomiast MTK nie będzie uprawniony do zbadania zbrodni agresji, ponieważ ani Rosja, ani Ukraina nie ratyfikowały Statutu Rzymskiego. W związku z tym do zbadania tego przestępstwa zostanie powołany odrębny, tymczasowy organ sądowy – trybunał. Prawnicy ukraińscy i międzynarodowi już pracują nad stworzeniem takiego trybunału. Jednocześnie w sądach ukraińskich toczą się procesy przeciwko bezpośrednim sprawcom zbrodni wojennych. Na przykład 23 maja 2022 r. sąd okręgowy w Kijowie skazał rosyjskiego sierżanta Wadima Szyszymarina na dożywocie za zabicie cywila.

Sądy międzynarodowe, w których prowadzono lub wciąż prowadzi się sprawy przeciwko przestępcom wojennym, są krytykowane z wielu powodów. Przede wszystkim za czas ich trwania. W niektórych przypadkach procesy trwają wiele lat, a oskarżeni często nie dożywają do momentu otrzymania wyroku. Jednak międzynarodowe procesy zbrodniarzy wojennych mają ogromne znaczenie historyczne, ponieważ rzucają światło na wydarzenia dziejowe i na rolę wysokich rangą urzędników w tych zbrodniach. Jedynie te sądy są w stanie zapewnić wymierzenie odpowiedniej kary dla międzynarodowych przestępców w ramach cywilizowanego prawa. Należy jednak zauważyć, że większość tych międzynarodowych trybunałów stała się możliwa dopiero po militarnym zwycięstwie nad przestępcami. Dlatego Ukraina niewątpliwie musi pokonać wroga na polu bitwy, aby mieć lepszą pozycję na polu międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości.