Dovjenko-Tsentr nedir?

1994 yılında kurulan Oleksandr Dovjenko Ulusal Merkezi (nam-ı diğer Dovjenko-Tsentr) devlet film fonu ve Ukrayna’nın en büyük film arşividir. 6 bini aşkın Ukrayna yapımı filmler ve yabancı filmler burada bulunmaktadır. Sovyetler Birliği zamanında bu arşiv Avrupa’daki en büyük ve Ukrayna’daki tek olan Kyiv film kopyalama fabrikasının binasındaydı. Bugünlerde ise Dovjenko-Tsentr bünyesinde film deposu, sinema müzesi, film kopyalama laboratuvarı, film arşivi, medya kütüphanesi ve performans alanı bulunmakta. Ana görevi ulusal filmlerin korunması ve tanıtılması olan Dovjenko-Tsentr, 2015’te kamu alanına dönüştürülmeye başlandıktan sonra sanat etkinliklerinin düzenlendiği bir platform ve kültür merkezi halini aldı.

Sanatsal küme. İvan

İvan Kozlenko 2014’ten beri Dovjenko-Tsentr’ın müdürlüğünü yaparken devlet film fonunu, çağdaş sanat platformuna dönüştürerek kendi hayalini hayata geçirmiş oldu. Dovjenko-Tsentr sadece film arşivi olmaktan çıkarak, “Dıkıy Teatr” (“Vahşi tiyatro”, “6. kat” sivil toplum kuruluşu) projesini, “KoRa” müzik laboratuvarını, “Değişken Düşüncelerin Enstitüsü” sanat atölyesini, “Dovjenko.kitaplar.kahve.sinema” kitabevini, “Ruban Production ITP” koreografi stüdyosunu ve “Eter” kafesini barındıran bir sanatsal küme halini almıştır.

Halihazırda Dovjenko-Tsentr’da 50 kişi çalışmaktadır. İvan Kozlenko yeni ekibi oluştururken kovduğu eski çalışanlarının yerine arzu ettiği zihniyete sahip yeni bir kadro aldı. Büyük misyonu anlayanlar ve eşyalarla, çöplerle ağzına kadar tıklım tıklım dolu odaları boşaltmak gibi şeyleri yapmak görevleri olmasa da yine de bu görevden kaçmayanlar kaldılar. Bazıları bu tür bir işin utandırıcı olduğunu düşündüklerinden ekipte sadece ortak amaca hizmet edenler kaldılar.

Dovjenko-Tsentr’da 50 yıl çalışmış ve gidecek yeri olmayan insanlarla vedalaşmak zordu. Başka r bir seçeneğe sahip olmadığını belirten İvan halka açık olarak şunu söyledi:

— Ya hepimiz mahvoluruz ya da bir kısmımız kalır. Benimle yan yana yürümeye hazır olanlar, soğuk kaloriferin yanında çay içerek çalışacaklarını ve sırf para kazanacaklarını düşündükleri için bu kuruma giremeyeceklerini anlamalılar.

İvan Kozlenko bu insanlarla birlikte her şeyi değiştirmeye girişti. Film belgelerinin tüm asıl nüshalarının muhafaza edildiği laboratuvarın bir parçası olan film arşivi, geliştirilip aynı laboratuvarın hizmetinden yararlanır. Film fonu 2017 yılından beri filmlerin büyük sayıda kopyasını yapmaktansa bu filmlerin ebedi muhafazası için sadece ana kopyaları yapmaktadır. Yeni ekip, Dovjenko-Tsentr’da kiralanan depoları, sürücü okulunu, dükkanları ve ofisleri tahliye ettirdi çünkü onlar için Dovjenko-Tsentr’a sadece yeni projelerle yeni anlamlar kazandıracak kültür kurumunun bu binada bulundurulması prensip meselesiydi. Eskiden Dovjenko-Tsentr’ın adresine gelen yabancı dildeki tüm mektuplar çöpe atılırken geliştirilmiş uluslararası işbirliği departmanı bu zor işi de rayına oturtmayı başardı.

Bugün Dovjenko-Tsentr Ukrayna sinemasını uluslaralarası seviyede aktif bir şekilde tanıtmaktadır ki Berlin Uluslararası Film Festivalinde Ukrayna Standı’nı, Avustralya, Arjantin’de ve Karlovy Vary Uluslararası Film Festivalinde Kira Muratova Retrospektifi’ni, Fransa, Almanya, Slovakya ve İngiltere’de Ukrayna retrospektifini düzenlemiş oldu. İvan Ukrayna sinemasının gösteriminin ve onunla ilgili etkinliklerin sayısının her yıl arttığını anlatıyor:

— Ukrayna filmleri yurtdışında düzenli olarak gösterilir. Biz yılda 30 projeyi kendimiz yaparız ve 60-70 filmi diğer kuruluşlara gösterim için veririz. Ukrayna arşiv filmlerinin uluslararası ekranlarda gösterimi için bu çok başarılı bir netice.

İvan’a göre kurum için en büyük ve en zor görev ilgi uyandırmaya devam etmek amacıyla her günkü işleri yaratıcı ve duygusal yapmaktır:

— Görev alanını aşmak ve kendini sürekli yeniden keşfetmek, insanları Dovjenko-Tsentr’da entelektüel eğlencenin bulunabileceğine ve şehrin kültürel rotasının bir parçası olabileceğine alıştırmak için çok önemli.

Film kopyalama laboratuvarı. Oleksandr

Dovjenko-Tsentr’daki film kopyalama laboratuvarı Ukrayna’da tek. Burada filmler taranır ve dijital kopyaları çekilir. Mesela, film arşivine yurtdışından yeni gelen bir sinema filmi taranır ve dijital olarak kopyalandıktan sonra film şeridine aktarılabilir.

Film laboratuvarı müdürü Oleksandr Bertman’ın anlattıklarına göre sinema filminin taranmasıyla birlikte rengi de düzeltilir, sesi mükemmelleştirilir, bozulmaları ortadan kaldırılır ve restorasyon yapılır. Bu yüzden tüm süreç birkaç haftadan birkaç yıla kadar sürebilir. Bir yılda yaklaşık 10 uzun metrajlı film taramak mümkündür.

— Önce görüntüyü, sonra ayrı olarak fonogramı tararız. Dijital görüntü sesle birleştirildiğinde sinema filmini elde ederiz.

Dijital formattaki sinema filmi, film şeridine aktarılabilen, sinemalarda ve festivallerde gösterilmek amacıyla diğer formatlara dönüştürülebilen kaynak materyalidir. Film şeridinin karanlık odada işlenmesi için kullanılan üç makineyle aynı işi görür, ancak kullandıkları kimyasal sıvıların miktarı ve yapısı değişir.

İlk makine kurgulanacak olan negatif filmi geliştirir ve sonra bu filmi ellememeye çalışırlar, çünkü o hasar görünce tüm materyalleri kaybedilmiş olacaktır. O yüzden kopyacıların üzerinde çalışacakları ara negatifi bu negatif filmden yapılır.

Sonra, sıra siyah beyaz görüntüyü ve optik sesi geliştiren fonogram makinesine gelir.

Son aşama, makine renkli pozitif filmi geliştirir ve bundan sonra sinema filmi ekranda gösterilebilir.

Materyallerin çoğu genellikle arşiv için laboratuvarda taranır, ancak istisnalar da olur:

— Burada genellikle arşivsel negatif filmlerin taranmasına rağmen zaman zaman çağdaş filmler de olur. Örneğin, sinemalar için en son taradığımız materyal “Sayborglar” ve “İvan Sıla” gibi iki Ukrayna filmi oldu.

Dovjenko-Tsentr’ın ara sıra aldığı film geliştirme ticari siparişleri masraflı olduğu için onlar nadiren gelir. Makinenin kimyasal sıvılarla doldurulması materyalin işlenmesi hariç olmak üzere 60 bin grivnaya (yaklaşık 2185 dolar — çevirmenin notu) mal olur. Bunun yanı sıra bu süreç oldukça uzundur:

— Makinenin başlatılmasından bir filmin geliştirilmesine kadar 16 saat geçebilir. Tiraj söz konusu ise bu süreç ara vermeden devam eder çünkü geliştirme başlatıldıysa durdurulmamalıdır. Geçmişte, fabrikada (film kopyalama fabrikası — editörün notu) bir yılda yaklaşık 2 milyon kopya üreten üç vardiya durmaksızın çalışıyordu.

Makinenin ilk doldurulması için gerekli özel sıvılar satın alınırken diğerleri ise Dovjenko-Tsentr’ın uzmanları tarafından üretilir.

Dört veya beş yılda bir denetlenen film şeridinde bozulmalar varsa o restore edilir. Film için en büyük tehlike mantarların oluşumudur. Onlarla savaşmaya yardım eden paraformaldehit kimyasal ayıracı, içinde filmin bulunduğu kutuya iki haftaya koyulur. O buharlaştıktan sonra film şeridi yıkanır ve ayrı olarak saklanır. Film şeridi hakkındaki tüm bilgiler, kurgu karar listesini (filmin karelerinin zaman kodlarına göre sıralanması), müzik bilgilerini, film açıklamasını ve denetçilerin notlarını içeren film dosyasına yazılır.

Laboratuvarda film şeritleriyle çalışanlar, kendi bilgilerini aktaracakları müritleri olmayan eşsiz uzmanlardır. Dovjenko-Tsentr film fonu müdürü Nina Stepanova, genç insanların bu meslekle ilgilenmediklerini, gerekli eğitimi veren kurumların artık olmadığını anlatıyor:

— Tek genç çalışanımız Olya’dır. Diğerleri Dovjenko-Tsentr’ın film fabrikası olduğu zamandan beri 40-50 yıldır burada çalışıp film şeridi ile nasıl çalışmak gerektiğini çok iyi bilirler. Film fonu şimdi var ve gelecekte de var olacak, böylece bu uzmanlara talep de artacak bu yüzden devlet bu sorunla ilgilenmelidir.

Film fonu. Nina

56 bin aslı (negatif veya ara negatifi, fonogram ve ana kopya şeklindeki kopyası — editörün notu) Dovjenko-Tsentr’ın film fonunu oluşturur. Bu, yaklaşık 6 bin filmdir. Koleksiyonun odak noktası Ukrayna yapımı filmler olmasına rağmen Amerikan, Moğol ve Litvanya filmleri dahil olmak üzere 4.5 bin yabancı film de fonda saklanmaktadır.

Film şeritlerinin doğru bir şekilde saklanması şartıyla onlar 500 yıla kadar durabilir. Örneğin, film fonunda 1909 yılı yapımı film şeridi mevcut. Film şeritlerinin saklanma sürecini odadaki nemlilik ve hava sıcaklığı gibi iki faktör etkiler. Bu yüzden film fonundaki iş gününe ilk olarak mikrop kırıcı lambayı açmakla ve hava sıcaklığı ve nemliliği ölçmekle başlanır.

Nina Stepanova film şeritleriyle 50 yıldır çalışıyor:

— Belki yeni teknolojiler gelince yeni format geliştirilecek. Ancak film şeridi benim için dijital videodan daha çok anlaşılır ve film şeridine dijitalden daha çok aşina olmama rağmen dijitali bir kenara atamıyorum. Aynı aydınlatmada olduğu gibi: Eskiden herkesin yaktığı mumlar bugünlerde sadece süsleme ve atmosfer için kullanılır ancak hala da kullanılmaktadır.

Film fonunun ana görevi materyalin kopyalanmasının ve dijitalleştirilmesinin her zaman mümkün olması amacıyla onu herhangi bir veri kayıt ortamına kaydetmektir. Film şeritleri hem Odesa hem Dovjenko film stüdyolarından farklı hallerde geldiği için ilk başta onlarla laboratuvar uzmanları çalışırlar yani kontrol ettikten sonra onları restore edip yıkarlar ve paraformaldehit eklerler. Bu etaptan sonra materyal tekrar kontrol edilir.

Dovjenko-Tsentr’a 1969 yılında denetçi olarak gelen film fonu müdürü Nina Stepanova kendi işini “sinemanın diğer tarafı” olarak tanımlayıp heyecanla şunu hatırlıyor:

— 18-19 yaşındayken o kadar çok filme ulaşabilmek çok ilginçtir. İşin maddi tarafı tamamen önemsizdi. Onun cazibesine kapıldım işte. Nasıl mı? Anlatamam. Filmcilik dünyasına girdiysen çıkamazsın.

Bu işin değerini sadece zamanla anlamak mümkün:

— Bu önemli ve gerekli iş azımsanır. Belki sadece kendi filmini bulup “Vay! Korunmuş demek!” diyen film yapımcıları veya yönetmenler bu işe değer verebilirler, bu kadar. Böylece ancak belli bir aşamadan sonra çağdaşlar ve gelecek kuşaklar için bir iş yaptığımızı anlamış oluruz.

Sinema müzesi. Olena

Kyiv’deki ilk sinema müzesi 4 yıldır kuruluyordu.Ukrayna’daki müzelerin çoğu gibi onun de konforlu hizmet vermek ve kaliteli projeler yaratmak gibi iki ana görevini yerine getirmesi gerekiyordu. İlk başta Dovjenko-Tsentr’ın birinci katını sergi alanına dönüştürmek için onu boşaltıp tuvaletler yaptılar; tüm altyapıyı sıfırdan değiştirdiler. Şimdi sinema müzesinde konforlu resepsiyon alanı, sinema ve konferans salonu, çocuk alanı bulunmaktadır.

Aynı zamanda müzenin konsepti geliştiriliyordu, zira çağdaş müze kendi projelerini ve fikirlerini ilginç bir şekilde sunmalı ki sadece atölye ve etkinlikler düzenlemektense onları mutlaka müze koleksiyonuna bağlamalıdır.

Bunun yanında Dovjenko-Tsentr’ın uzmanları, 1922-1930 yılları arasında faaliyetini sürdüren Ukrayna Fotoğraf ve Sinema İdaresi (Ukraynacası VUFKU – çevirmenin notu) adlı sinematografik kuruluşa adanan sergi üzerinde çalışıyorlardı. VUFKU’nun yaptığı iş yüzünden bu sergi, 2019 Eylül’ünde açılan sinema müzesinin ilk projesi olarak seçildi. Dovjenko-Tsentr’dan, diğer müzelerden ve kurumlardan gelen şeyleri birlikte toplayarak Ukrayna sinemacılığının başarılarını gösteren bir sergiye dönüştürdüler. Bu sergide nadir olarak fotoğraf kareleri, film ekipmanları ve video arşivleri görmek mümkündü. Müze müdürü Olena Gonçaruk, VUFKU’nun Ukrayna kültüründe az bilindiğini anlatıyor:

— VUFKU hakkında üniversitelerde bazı şeyler anlatılırken okullarda hiç öğretilmez. Hepimiz Dovjenko, Kaufman veya Dzıga Vertov gibi isimleri duyduk, ama bu kişiler hakkında çok az biliyoruz. Bu yüzden VUFKU’yu hem olgu hem fiziksel olarak kaybolmuş sanabiliriz, zira o dönemde çekilmiş sinema filmlerinin %54’ü kayıptır.

Yaklaşık olarak 8 yıl çalışan Fotoğraf ve Sinema İdaresi tarafından 120 küsür film çekildi. Sinema müzesindeki “Lost and Found” bölümü, afiş duvarından başlar. Olena, bu afişlerin hem tasarım alanında hem yayıncılıkta hem de tarihi olarak muhteşem örnekler olduğunu anlatıyor:

— Afişler sadece filmin adını anlatmakla kalmıyor. Onun sayesinde film hakkındaki bilgileri de elde etmek da mümkün. Afişteki filmin adı Almanya, Japonya ya da Rusya’daki Gosfilmofond gibi yurtdışındaki film arşivlerinde Ukrayna filminin bulunmasına yardımcı olurdu.

VUFKU koskoca film pavyonu olarak da biliniyordu, zira stüdyoları ve ofisleri Yalta, Odesa, Harkiv ve Kyiv’de bulunuyordu. Olena Gonçaruk, oyuncuların ve senaryo ile film çekimi üzerinde çalışanların duvara asılı haritasını gösteriyor. VUFKU’da çoğunlukla profesyonel eğitim almamış, ama iş başında ustalık kazanan heykelciler, mimarlar, mühendisler ve mucitler çalışıyorlardı. İdarenin çalıştığı yıllarda onlar kendi yayınevini, “Kino” (“Sinema”) dergisini ve meslek okulunu kurdular:

— Kökleri edebiyata dayanan Ukrayna sineması Mıhayl Semenko, Geo Şkurupiy, Mıkola Bajan gibi 1920’li yıllarda ünlü olan yazarların eserlerini işliyordu. Mayakovskıy’ın kendisinin VUFKU’ya teslim ettiği birkaç senaryo vardı ancak onların çoğu ve çekilmemiş birçok film şimdi kayıptır.

Olena Gonçaruk’un sözlerine göre bu metinlerin hala gündemde olmasını sergide göstermek çok önemliydi. Bu amaçla davet edilen İrına Tsilık, Anton Sançenko, Oleksandr İrvanets, Oleksiy Nikitin gibi ünlü çağdaş yazarlar 1920’li yıllarda yazılmış metinleri ve senaryoları çağdaşlaştırarak libretto hazırladılar. O zamanlarda seyircilere izledikleri filmde neler olduğunu ve onu nasıl izlemek gerektiğini açıklayan bir broşüre libretto denirdi. Çağdaş yazarların adapte ettikleri 6 alıntı şeffaf panellere basıldı:

— Sanırım, yazarlardan kimileri bu alıntıları kullanarak çağdaş bir film yapmayı düşünmeye başladı. Mesela, yazar ve yönetmen olan İra Tsilık bu materyalin yüksek potansiyelini hissediyor.

VUFKU’nun üyeleri Ukraynalılaştırma politikası sonucunda, kuruluşun özel bir statü edinmesi nedeniyle kendi yaratıcılığını serbestçe dışa vurabiliyorlardı. Ancak Sovyetler Birliği zamanında böyle bir durumun uzun sürmesi imkansızdı ve sonuçta devlet sanatçıların eserlerinin tümünü yasaklamaya başladı. Devletin tam kontrolü ve sanatsal geliştirmelerin durdurulması yüzünden VUFKU 1930 yılında kapatıldı.

— VUFKU feshedilip Moskova’nın tamamen kontrol ettiği “Ukrayinafilm” kuruluşu tarafından devralındı. 1920’lilerde çekilen tüm filmler ve film şeritleri Moskova’ya teslim edildi. Şimdi yüzleştiğimiz görev çok büyük ve zor. Tüm bu filmleri ve film şeritlerini Ukrayna’ya geri getirmeliyiz çünkü onların hakları bize ait.

Sinema müzesinin sergi salonlarından birinde, Anton Prıhodko’nun duvara yansıtılan videoyu gösteren dijital enstalasyonu var. Bu, sözde sinema salonunda izleyici yokken ekrandaki görüntü tanınmayacak kadar biçimsiz olur. Ancak bir insan odaya girince bu görüntü normale dönüşür ve film rahatça izlenebilir. Bu proje sinematografinin seyircilere ihtiyacı olduğuna ima eder. Olena Gonçaruk filmin daima seyirci için yaratıldığını ve aralarındaki etkileşimin önemli olduğunu anlatıyor:

— Seyirci yoksa ve film hakkında hiç kimse bir şey bilmiyorsa film yok demektir. Eğer ona ilgi gösteren biri varsa film çalışıverir. Bu karşılıklı süreç sadece yönetmenin, kameramanın ve çekim grubunun işi değildir. Ayrıca, filmi izleyenlerin katkısı da söz konusudur.