Gdzie w Ukrainie uprawia się ryż?

W Ukrainie ryż uważany jest za zwyczajny produkt, chociaż ta egzotyczna dla ukraińskich ziem roślina pokonała długą drogę z Azji Południowo-Wschodniej i musiała adaptować się przez wiele lat, żeby mogła w końcu być dostępną na rynku ukraińskim.

Uważa się, że pomysł uprawy ryżu na terytorium Ukrainy narodził się już w XVIII wieku. Pierwsze wzmianki na temat masowych upraw tej rośliny w Ukrainie, a konkretnie na terasach zalewowych Południowego Bugu, datowane są na lata 30. XX wieku. W tym czasie prowadzono badania terenowe nad możliwościami uprawiania ryżu w różnych regionach oraz budowano pierwsze systemy irygacyjne.

W czasie ІІ wojny światowej wszystkie systemy irygacyjne zostały zniszczone. Udało się je odremontować dopiero po roku 1949, ale mimo to ówczesne, niedopracowane technologie nie gwarantowały zbiorów wysokiej jakości.

Na początku lat 60. uruchomiono systemy irygacyjne (Krasnoznamjanśkyj oraz Ingulecki), które zapoczątkowały masowe uprawianie ryżu w Tawrii i Besarabii. Budowa plantacji typu inżynieryjnego znacznie podwyższyła urodzajność plonów.

Ukraiński ryż obecnie

W porównaniu z przeciętnym Chińczykiem, który spożywa około 77 kg ryżu rocznie, Ukraińcy jedzą to zboże w małych ilościach — poniżej 3 kg. Do 2014 roku w Ukrainie produkowano 70% całkowitego spożycia ryżu, a resztę importowano przede wszystkim z Pakistanu i Turcji. Na 60 tysiącach hektarów, które obsługiwały systemy irygacyjne w Tawrii, Nadczarnomorzu i Besarabii, zbierano 170-180 tys. ton plonów ryżu na rok. 80% zasiewów zajmował rodzimy ryż, którego obecnie zarejestrowano 11 rodzajów.

Wraz z aneksją Krymu Ukraina straciła prawie połowę plantacji ryżu.  Pomimo tego, że półwysep był jednym z głównych ośrodków produkcji ryżu, zjeżdżali się tam również naukowcy oraz pracownicy plantacji dla wymiany doświadczeń i badań. Obecnie na Krymie ryż nie jest uprawiany z powodu braku wody w Kanale Północnokrymskim, który został zablokowany i zaczyna zarastać.

Proces zasiewu ryżu

Większość państw produkujących ryż wykorzystuje technikę sadzonkową (rozsady uprawia się w szklarniach, a potem przenosi się je do otwartego gruntu. — przyp. red.). Natomiast w Ukrainie ryż się wysiewa. Instytut Ryżu wyjaśnia, że wybór padł właśnie na ten sposób, ponieważ jest prostszy i wymaga mniejszej ilości rąk.

Okres zasiewu przypada na maj. Ziemia przechodzi kilka etapów obróbki. Na początku traktor wyrównuje całe pole. Później gleba jest poddawana kultywacji. Aby stworzyć jak najbardziej sprzyjające środowisko dla ryżu, dodaje się do gleby nawozy. Pole uprawne podzielone jest na mniejsze działki-terasy odgrodzone od siebie ziemnymi ściankami w celu zatrzymania wody. Po zasianiu ryżu na pola doprowadza się wodę ze zbiorników poprzez systemy irygacyjne. Ten proces nazywany jest „zatopieniem pierwotnym”. Gdy nasiona zaczynają kiełkować, wstrzymuje się dostarczanie wody. Wraz z pojawieniem się zielonych liści pola znowu są zalewane. Nawadnianie trwa do końca sezonu (początek lub połowa września) aż do momentu dojrzewania ryżu. W trakcie tego procesu ryż znajduje się pod ciągłą obserwacją, a uprawa jest na bieżąco nawożona.

Plantacje ryżu zasiewa się zazwyczaj nie tylko samym ryżem. Połowę terenu przeznacza się pod inne rośliny, takie jak np. soja, pszenica oraz jęczmień. Poza tym, aby zapobiec spadku urodzajności, ryżu nie uprawia się na jednym polu zalewowym dłużej niż trzy lata z rzędu.

Antoniwka. Instytut Ryżu

Udane uprawy ryżu w Ukrainie biorą swój początek z terenów nadmorskich na południu kraju. Obecnie, w tamtejszej wsi Antoniwka, znajdują się nie tylko największe w Ukrainie plantacje ryżowe, ale działa tam również Instytut Ryżu.

Ten instytut, który dawniej był Stacją Badawczą Ryżu przy Ukraińskiej Akademii Nauk Rolniczych, to jedyny ośrodek naukowy w Ukrainie, który zajmuje się tą rośliną, opracowując nowe technologie i odmiany.

Nad rozwojem upraw ryżu w Ukrainie pracuje ponad 50 osób: począwszy od dyrektora Wołodymyra Dudczenka, który już ponad 20 lat bada tę roślinę, po pracowników oddziałów, którzy już 40 lat z rzędu udoskonalają technologie zasiewu ryżu.

Pod kierownictwem szefa Oddziału Selekcji Ryżu Dmytra Szpaka wprowadzono osiem gatunków tej rośliny: Viscount, Premium, Ontario, Marshal, Consul, Lazurit, Fagot oraz ryż czerwony, który wciąż jest testowany. Jak wspomina naukowiec, producenci mają różne potrzeby, ale każdy z nich jest skupiony na docelowym konsumencie. Dlatego też pracownicy Instytutu Ryżu starają się im pomóc przy tworzeniu produktu najwyższej jakości:

— Cel jest jeden: stworzyć taki gatunek, który każdy by po prostu brał, siał i był szczęśliwy.

Ukraiński ryż w sklepie można rozpoznać po dwóch cechach: jest okrągły i wypolerowany. Inną ważną właściwością ukraińskiego ryżu jest to, że można go uprawiać zarówno na ziemiach ukraińskich, jak i w Azji Wschodniej:

— Ich gatunki są krótkotrwałe. Nie rosną tutaj i nie dają plonów. Z ich gatunków otrzymujemy tak naprawdę tylko siano. Natomiast nasze dobrze się przyjmują w tamtejszych warunkach.

Przystosowanie zboża pochodzącego z Azji Południowo-Wschodniej do uprawy na ziemiach ukraińskich to kluczowe zadanie i największy problem dla selekcjonerów, ponieważ klimat Dalekiego Wschodu znacząco różni się od ukraińskiego.

— To kwestia ciepła: u nich jest inaczej i u nas jest inaczej. Oni mają długi okres wegetacyjny, a my mamy krótki. Dlatego najbardziej skomplikowaną częścią selekcji było przetworzenie ryżu rosnącego u nich i przystosowanie do naszych warunków klimatycznych, czyli skrócenie okresu wegetacyjnego oraz uodpornienie na chłód. To właśnie było problemem. Dzisiaj jest on częściowo rozwiązany.

Uprawa w okresie wegetacyjnym i sztuka pól ryżowych

Obok instytutu znajduje się obszar uprawy, gdzie przeprowadzana jest hybrydyzacja (krzyżowanie) ojcowskich i matecznych form ryżu. Ten proces jest bardzo ważny przy selekcji (tworzeniu nowych gatunków).

Pod koniec maja laboratorium pod gołym niebem ożywa. W lizymetrach (urządzenia do mierzenia ilości wody, która wsiąkła w głąb gleby) sadzi się ryż i zapełnia się je wodą. W naczyniach wegetacyjnych przypominających zwykłe wiadra zasadza się rodzicielskie formy ryżu, które mają zakwitnąć w tym samym czasie. Deszczomierz i automatyczna stacja meteorologiczna monitorują warunki pogodowe. Poza ryżem na polu uprawnym rośnie cała kolekcja roślin leczniczych i aromatycznych.

W życiu codziennym selekcjonerów nie brakuje miejsca również na twórczość. Kilka lat temu plantacja ryżu po raz pierwszy stała się płótnem dla dzieła sztuki.

— Na początku wyszło spontanicznie. Po prostu zrozumieliśmy, że istnieje ryż, którego zarówno liście, jak i pozostałe części są czarne. Więc ułożyliśmy z sadzonek słowo „rys” („ryż” po ukraińsku — przyp. tł.). A w kolejnym roku zrobiliśmy symbol yin i yang.

Później, w 2016 roku, Instytut Ryżu wziął udział w świętowaniu 25-lecia niepodległości Ukrainy, wysiewając na swoim polu wielki tryzub (jeden z symboli państwowych Ukrainy w kształcie złotego trójzębu — przyp. red.) o długości 24,7 m i szerokości 16,4 m. W kolejnym roku na polach ryżowych pojawił się portret Tarasa Szewczenki o powierzchni 1360 km². W ten sposób Instytut Ryżu ustanowił dwa rekordy narodowe Ukrainy.

Lisky — wieś w rejonie kilijskim

Położony w Besarabii rejon kilijski słynął niegdyś z wielkiej liczby plantacji ryżu. Obecnie ryż uprawiany jest wyłącznie w trzech miejscowościach — Liskach, Kilii oraz Sarnach.

Szczególnie wielka plantacja znajduje się właśnie we wsi Lisky. Założona została tam w 1978 roku z inicjatywy wojska, gdy otworzono kanał łączący Dunaj i Sasyk. W 2004 roku Ołeksandr Dubowyj, dyrektor przedsiębiorstwa „Rys Bessarabiji”, zaczął odbudowywać pozostałości po zbankrutowanym sowchozie. „Rys Bessarabiji” to największy producent tej rośliny uprawnej w regionie. Całe gospodarstwo zajmuje 4500 hektarów ziemi, a blisko 2000 hektarów przeznaczone jest pod ryż. Na pozostałej części uprawiany jest rzepak, jęczmień oraz inne rośliny. Jako że ryż rośnie na tych ziemiach bardzo dobrze (2016 był jednym z najbardziej urodzajnych: z 1 hektara zbierano po 12,000 ton ryżu), gospodarstwo planuje przeznaczyć na uprawę ryżu jeszcze większy obszar.

— Liczba pól ryżowych się nie zmniejszyła, a wręcz przeciwnie: 8 lat temu uprawialiśmy ryż na 500 hektarach, a w tym roku już na 1600. Co roku trochę zwiększamy ten teren o jakieś 100-200 hektarów.

Pola ryżowe obsługuje przepompownia Lisky-3, która dostarcza wodę z Dunaju na pola zalewowe. W sezonie, który trwa od początku maja do końca września, w gospodarstwie pracuje 120-130 osób, zimą pracowników jest mniej, bo i pracy jest mniej. „Rys Bessarabiji” próbował eksportować ryż do Turcji i Rumunii. Pierwsze próby były nieudane przez problemy logistyczne, ale już od niedawna tureckie rodziny mogą delektować się smakiem besarabskiego ryżu.

Iwan

Jednym ze specjalistów oddanych uprawie ryżu był Iwan Czeban. Jako główny hydrotechnik przez 6 lat kontrolował proces dostarczania wody z elektrowni wodnej na pola zalewowe. Do uprawiania ryżu przekonał się dopiero po czasie. Z wykształcenia był zootechnikiem, kochał hodować zwierzęta i pracował na farmie w Liskach, gdzie po przeprowadzce poznał paru hydrotechników, z którymi mieszkał przez pół roku. Podzielili się z Iwanem swoim doświadczeniem zawodowym, a on zatrudnił się w gospodarstwie rolnym „Rys Bessarabiji”. Jak przyznaje sam Iwan, praca hydrotechnika oznacza w praktyce rezygnację z zajmowania się domem i brak życia prywatnego:

— Ta praca wymaga od ciebie skrupulatności, a także dobrej znajomości całej plantacji, ponieważ nie działa to tak, że „popłynęła woda i już”. Trzeba to nadzorować, a to wymaga mnóstwo pracy. Mam wrażenie, że pracuję blisko 18 godzin na dobę.

Grafik pracy wygląda tak, ponieważ elektrownia wodna nie działa jedynie 6 godzin na dobę: 3 godziny rano i 3 godziny wieczorem, bo wartość wytwarzanej w tym czasie energii jest największa. W czasie poboru wody trzeba być na miejscu, żeby w przypadku przerwania się rury czy innych problemów technicznych zapobiec stratom.

Nie zważając na ciężki i wyczerpujący charakter pracy, Iwan kochał tę pracę i z zachwytem opowiadał o tym, jak rośnie i „szepcze” ryż.

W listopadzie 2019 roku zmarł inżynier hydrotechnik przedsiębiorstwa „Rys Bessarabiji” Iwan Czeban, a w grudniu 2019 roku jego kierownik Ołeksandr Dubowyj.