GogolTrain. İlk yasal sanat treni

GogolTrain projesi, Kyiv-Mohyla Akademisi mezunları ve Cosmos Kamp sanat grubunun kurucuları Bohdan Yaremchuk ve Denys Uhorchuk tarafından oluşturuldu. Denys bir öğrenci olarak akademik çalışmalar yaptığı sırada bile bir tren vagonundaki tüm biletleri satın alarak öğrencileri bir haftalığına Karpatlar’a götürüyordu.

— Bu tarz iki ‘tren’ vardı, onlara rock’n’roll trenleri adını verdik. Bu büyük bir insan grubu için kesinlikle ilginç bir etkileşim yoluydu. Yolculuğun başında henüz pek fazla kişi tanımıyor olmanıza rağmen böyle bir yolculuktan iki üç gün sonra artık bir aile olduğunuzu anlıyorsunuz. Aktif, ilginç ancak nedense henüz birbiriyle tanışmamış olan insanları birbirine bağlayan harika bir ‘sosyal tutkaldı’.

StartUp GogolFest ilk kez 2018’de Mariupol’da düzenlendi. Etkinlik ekibi, o yıl Kyiv’den festivale gelen katılımcılar için Ukrzaliznytsia (Ukrayna Demiryolları) ile iki tren vagonu konusunda bir anlaşma yaptı. GogolTrain sanat yönetmeni Andriy Yankovsky, o sırada Mariupol’a sıradan bir yolcu olarak gittiğini hatırlıyor:

— O zaman bile bu fikir çok heyecan vericiydi çünkü çoğu kişi için bu Ukrayna’nın doğusuna yapılan ilk seyahatti. Merkezde yaşadığınızda, Doğu Ukrayna’nın, daha önce gördüğünüz fotoğraflar veya videolara dayanarak oluşturulan önyargılar hariç, tam olarak ne olduğunu gerçekten tahmin edemezsiniz.

— Doğu Ukrayna, birçok insanın hayal ettiğinden tamamen farklı çıktı. Mariupol, hayat dolu havalı ve modern bir şehirdir. Festivale gelenler arasında çok sayıda aktivist, halk figürleri, gazeteci vardı; modern, genç ve aktif insanların bir karışımıydı.

Vagon fikri 2019’da gelişerek festival treni halini aldı. GogolTrain projesi, Altyapı Bakanlığı ve Ukrzaliznytsia’da sunuldu. Tren, sanatçıların mahir ellerine bırakıldı. Andriy Yankovsky, projenin giderek iddialı fikirlerle geliştiğini ifade etti:

— Bir vagon iyi fikir, iki vagon daha da havalı tren fikri ise mükemmel. Özellikle tren birbirine bağlanmış belirli sayıda vagondan oluşmuyorsa ve tüm partinizi Mariupol’a götüren kendi treniniz ise.

— Ve daha da ileri gittik: boyamak, orada konserler vermek ve benzeri şeyler yapmak harika olurdu. Bütün bunları Ukrzaliznytsia’ya sunduk ve onlar “Sorun yok” dediler. Biz de: “Sizin için sorun yoksa, bizim için de yoktur.” dedik. Evet, aslında sorunlar vardı, ama sonunda proje başarılı oldu.

GogolTrain organizatörleri, projenin Altyapı Bakanlığı’ndaki sunumunun olumlu geçtiğini bildirdiler. Bazı bürokratik zorluklara rağmen, hükümet yetkilileri yeni girişimlerle uzlaşmaya çalışmıştı:

— Bu bir diyalogdu. Bir şeylerin bağlantılar, rüşvet, şiddet yoluyla değil de iletişim yoluyla elde edilebileceğine inanıyoruz. Çılgınca bir fikir ile geliyorsun, açıklıyorsun ve insanlar: — Tamam, hadi deneyelim diyor. Sonra da birçok teknik şey yapmanız gerekiyor: belgeleri hazırlamak, başvuru yapmak, imza almak, iletişim kurmak. Bence karşı karşıya olduğumuz temel sorun iletişimdi. Bu tamamen oradakilerin hiçbir şeyden haberi olmamasıyla ilgiliydi. Biz zaten Ukrzaliznytsia yönetimiyle birlikte geldik, bize boyanabilecek vagonları gösterdiler ama örneğin vagon görevlisi çıkıyor ve “Bunun mümkün olup olmadığını bilmiyoruz ve yönetimimizden onay alana kadar boya yapmanıza izin vermeyeceğiz.” diyor. Bunun neden böyle olduğunu anlıyorum: Ukrzaliznytsia çok büyük bir kurumdur. Bu projeyi gerçeğe dönüştürmek için mümkün olan her şeyi yapmalarına rağmen içinde barındırdıkları geniş çaplı hiyerarşi engel teşkil edebiliyor.

GogolTrain 26 Nisan 2019’da Vinnytsia — Kyiv — Dnipro — Mariupol rotasında yola çıktı. En başta, Kyiv’den hareket edecek olan bu trenin, diğer şehirlerin kültür yöneticilerinden yoğun istek alması üzerine rotasının genişletilmesine karar verildi. Sanat treni sanatçılar, müzisyenler, oyuncular, yönetmenler, gazeteciler, festival organizatörleri vb. den oluşan 300’den fazla yolcu topladı:

— Kimin boyadığını bilmediğiniz bir trenle, kimsenin tahmin edemediği Mariupol’de 5 gün sürecek olan GogolFest’e gitmeye hazır yüzlerce çılgın insan, oldukça ilginç bir seyirci grubuymuş. İşte bu fena değil. Bütün gün kapalı alanda bir arada olduklarında ne olacağını görmek istiyoruz. Çok ilginç bir simbiyoz olmalı. Bence bu sinerji başarılı ve hatta efsanevi bir şeye dönüşebilir ama tam olarak neye? Hayal etmesi zor. Bunu gerçekten görmek isterim.

Sanat treni GogolTrain, ana ekibinin tüm operasyonel süreçlerle ilgilendiği altı kişiden oluşan sosyal bir projedir. Yönetmen Stepan Kulina, sanat treninin, Mariupol’de konaklayışı ve festivalin kendisi hakkında bir belgesel çekiyor. Ekip, bu filmi uluslararası film festivallerinde göstermek ve böylece çağdaş Ukrayna kültürünü sunmak istiyor.

GogolTrain’in yaratıcı direktörü Denis Ugorchuk, projenin amacının ülkenin diyaloğa ihtiyaç duyan bütünsel bir topluma sahip olduğunu göstermek olduğunu söylüyor. Organizatörlere göre, devlet kurumlarıyla çalışırken, bunların topluma hizmet veren kurumlar olduğunu ve bu durumun tersinin söz konusu olmadığını hatırlamakta fayda var:

— Bu örneği yetkililerle, yani Altyapı Bakanlığı ve Ukrzaliznytsia ile normal bir şekilde ortak olmanın nasıl mümkün olduğunu göstermek için kullanmaya karar verdik. Üst düzey yöneticiler tüm bunları anlayışla karşıladılar ve çağdaş sanat festivaline giden boyalı bir tren fikrini gerçekten beğendiler.

— Ukrayna’da çok sayıda festival vardır. Ancak bunlara katılmak zordur çünkü ülkemiz çok geniştir ve tren sistemi saatlik değildir (yani büyük şehirler arasındaki trenler her saat başı çalışmıyor — redaktörün eklemesi).

GogolTrain projesinde tüm yolcuların uymalarının tavsiye edildiği birkaç kural belirlenmiştir. İlk olarak, organizatörler tek kullanımlık plastik kap ve poşet kullanımının en aza indirilmesini istedi. İkinci olarak, sanat treninde sigara kullanımı yasaklandı.

Özel bir trene ek olarak, Mariupol’deki Startup GogolFest ziyaretçilerinin ulaşımı ayrı bir festival otobüsü tarafından sağlanmaktadır. Denis Ugorchuk, organizatörlerin birkaç aydır kültürel hareketlilik hakkında düşündüklerini ve altyapının sağlanması konusunda diğer kültürel girişimlere örnek olmaya karar verdiklerini söylüyor. Organizatörlere göre birkaç günlük bir festivale gelen ziyaretçiler yabancı bir şehirde lojistiği dert etmemelidir.

— Eğitim gibi tüm kültür meseleleri aslında esas meselelerdir. Mesela yolsuzluk, kendinize rüşvet verilmeye izin vermediğinizde kendi kendine ortadan kalkar. Mohyla’da (Ulusal Üniversite ‘Kyiv-Mohyla Akademisi’ — redaktörün eklemesi.) rüşvet vermeyi göze alamazsınız. Bu kesinlikle kabul edilemez ve kültürden gelen bir şeydir. Şimdi Ukrayna’da kültür döngüsel bir biçimde kapalıdır. Yani kimsenin ilgisini çekmeyen mevsimlik bazı performanslar vardır. İnsanlar evde kalır ve akşamları gidecek hiçbir yerleri yoktur. Bundan dolayı televizyon sorunumuz oluşur. İnsanlar bir komedi dizisini ücretsiz ve çevrimiçi izleyebildiklerinde neden bir yere gitsinler ki? Bu tür formatlara alışkın olmayan insanlar için trene binip 5 gün sürecek bir seyahate çıkmak karar vermesi zor bir süreç olabilir.

Denis Ugorchuk, şu anda genç sanatçıların telif hakkı ihlali nedeniyle para kazanmak için yeterli fırsata sahip olmaması sebebiyle Ukrayna’daki kültürel faaliyetlerin daha fazla ilgi ve desteğe ihtiyacı olduğuna inanmaktadır. Bu doğrultuda, hükümetin yerel kültürün gelişimine yaptığı yatırım örnekleri özellikle değerlidir:

— Ukrayna’da kültürel ürünlere olan talep oldukça yüksektir. Ancak maalesef insanlar kültürel bir ürünün maddi değerinin olması gerektiğini anlamıyorlar. Hohlı (Ukraynalı ve Rusların, Ukraynalıları tanımlamak için kulladıkları argo sözcük — redaktörün eklemesi) hakkında geriye dönük mizah yapan televizyon programlarını ücretsiz olarak izleme imkanı varken, başka kültürel faaliyetler için ödeme yapmanın anlamsız olduğu görüşü toplumda hakimdir. Bu nedenle, şehir yetkililerinin kültür bütçesini revize ettiği Mariupol harika bir örnektir. Kullanılmayan bir binanın ısıtma giderleri için birkaç milyonun öylece harcandığını fark ettiklerinde, bu binayı ısıtma maliyetiyle eş değer olan GogolFest’i şehirlerine getirebileceklerini düşünüyorlar. Şehrinizde herhangi bir inisiyatif alırsanız, ne kadar zor olsa da, yetkililerle veya şehrin alt ve üst yapısıyla uzlaşmalısınız çünkü size yardım etmek için yeterli imkanları vardır ve bu durumla kendileri de ilgileneceklerdir. Treni boyadığımızda bu depoda çalışan herkes buraya bir sergiye katılır gibi gelirdi. Kesinlikle herkes trenle ilgili yapılan bu çalışmaları beğendi.

Yasal olarak boyanmış vagonlar

Davet edilen sanatçılar 10 vagondan 8’ini boyadılar. Bu proje için sanatçılar hem internet üzerinden arandı hem de şahsen davet edildi. Bunların arasında nakkaşlar, sokak sanatçıları, hattatlar, illüstratörler, dövme sanatçıları ve daha fazlası vardı. Andriy Yankovsky, genelde her vagonda birkaç sanatçının çalıştığını söylüyor. Sanat treninin yaratılmasına Ukrzaliznytsia koordinatörleri, gönüllüler ve çalışanlar da dahil olmak üzere toplamda yaklaşık 40 kişi katılmıştır:

— Tren için tek bir konseptimiz yok çünkü festivalden sonra vagonlar dağıtılacak ve diğer trenlerin bir parçası olarak çalışacaklardır. Tek büyük bir resim yapamasak da ortak bir fikirle bağlantılı bir dizi hikaye oluşturmaya karar verdik. Yani, vagonlarımızın her biri gerçekliğin bir yönünü ifade etmektedir. Sanatçılar bunu düşünerek eskizler oluşturdu ve bunları vagonlara aktardılar. Sanatçılara her vagon için kavramsal bir görev verdik. Hangi vagonu boyamak istediklerini kendileri seçtiler. Eskizleri gönderdikten sonra onları tartışmıştık. Bazı yerlerde değişiklikler yapılmıştı, kimisi bize birkaç seçenek göndermişti, süreç çok bireyseldi.

— Vagon görevlilerinden biri uyuyakaldığında kendi vagonunun boyandığını gördüğünü ve görev başında uyuduğu için kendi cebinden parasını ödemek zorunda kaldığını söyledi. Bana bunu vagonunda “T” harfini çizerken anlatıyordu. İşte bu çok değerliydi.

GogolTrain’in sanat küratörü Andriy Yankovsky, bu projenin sanatçıları arasında daha önce Ukrzaliznytsia’nın izni olmadan vagon boyayanlar olduğunu söylüyor. GogolTrain’in özelliği, burada sanatçıların her şeyi yasal olarak, kurumun ve belirli bir vagondan sorumlu vagon görevlilerinin desteğiyle yapmasıdır.

— Yasadışı vagon boyamasını ciddi suçlarla kıyaslayamam ama öte yandan da bu mülke zarar vermektir. Bu durumda sanatçılar tam olarak aynı şeyi yaptılar ancak saklanmak ya da güvenlikten kaçmak zorunda kalmadan, gece gündüz bütün vagonlara, elektriğe, suya erişme imkanı dahilinde Ukrzaliznytsia’nın desteği ile bunu gerçekleştirdiler. Bu tamamen benzersiz bir durum.

Sanatçıların vagonları boyamak için sadece iki gün zamanları oldu. Vagonlar sürekli olarak kullanıldıkları için sanatçılar vagonları daha önceden alamıyorlardı. Andriy Yankovsky, böyle bir süreci yönetme konusundaki ilk deneyimi olduğunu söylüyor. Sanat yönetmeninin pek çok teknik sorunu çözmesi gerekir: sanatçıları aramak, modelleri onaylamak, doğru boya tonlarını bulmak vb. Aynı zamanda Andriy, sanatçıların bu projeye olan bağlılığını ve özverisini gözlemledi ve kendisini bu projeye katılmaktan alıkoyamadı:

— Sanatçıların sabah sekizde buraya gelip akşam on bire kadar burada kaldıklarını görüyorum. Her şeyi yetiştirmek için günde sadece bir kez yemek yiyorlar. Sanırım buna bayılıyorlar. Aynı zamanda benim için para, şöhret veya portföy düşünmeden bir şeyler yapmak harika. Sadece bir fikir var ve o, o kadar havalı ve zengin ki ondan uzaklaşamıyorsunuz. Bir şekilde yardım etmek için katılmak istiyorsunuz. Efsanevi olduğunu düşünüyorum. Belki onu 2 gün içinde unutacaklar ama bana göre bugün bu en büyük sanat projelerinden biri, hakikaten hareketli bir sergi. Vagondan vagona yürürken, muhtemelen Berlin’de East Side Gallery (Berlin Duvarı resimleri ile kaplı sergi — redaktörün eklemesi) boyunca yürüdüğümden daha fazla zevk alıyorum.

Vagonlardan biri sanatçı Andriy Nikolnik tarafından boyandı. Eskiden dövme sanatçısı olarak çalışıyordu ve şimdi de güzel sanatların diğer alanlarında yeteneklerini sergiliyor. Andriy, onun bu ölçekte olan ilk çalışması olduğunu söylüyor:

— Böyle bir iş yaratmak benim için çok ciddi bir adımdı. Çok az zaman vardı, bu yüzden sonuçtan tam olarak memnun kalmadım ancak süreci beğendim. Etkinliğin kendisi ve dahil olan insanlar ilham verici. Artık tüm trenler sıkıcı ve monoton olmayacaklar. İnsanlarda farklı duygular uyandıracak en az bir tane olacaktır.

GogolTrain organizatörleri her vagon için ayrı isimler ve konseptler seçmişlerdi. Ortak Gelecek (Common future) Vagonu, Paralel Gerçekler (Parallel realities) Vagonu, Diyalog (Dialog) Vagonu, Modern Ukrayna Sanatı (Modern Ukrainian art) Vagonu, Değişim (Change) Vagonu, Çeşitlilik (Diversity) Vagonu, Yolculuk (Journey) Vagonu. Trende ayrıca barlar ve genç Ukraynalı grup ve şairlerin doğaçlama performanslarını sergilemeleri için sahnesi olan iki yemek vagonu vardır. Sanat treninin yolcuları festivale aktif katılım göstermeye, performanslara katılmaya ve sanatlarını paylaşmaya teşvik edilmektedir. Prensip olarak boyasız bırakılan tek yer yataklı vagondur — Bytovukha (Terim, “byt” kelimesinden yani yaşam tarzından gelir ve genellikle herhangi bir ilginç, önemli olay olmaksızın rahatsız edici günlük yaşam anlamına gelir — redaktörün eklemesi):

— Bytovukha vagonumuz, konuşmadığımız, övünmediğimiz, kaçınmaya çalıştığımız ama sürekli şikayet ettiğimiz ve hayatımızda sürekli olan her şeyi yansıtır. Sovyet zamanlarından beri bu tür şeylerin saklanması adabın temeli sayılmıştır. Bunu yapmak istemedik, boyalı vagonların yanı sıra eski tür, çizik, paslı, biraz yıpranmış vagonların da olduğunu göstermek istedik. Sanat projesinin yapılması için bize en iyi vagonlar verilmedi, her zamanki standart vagonlar verildi. Bu vagonların arasındaki eski boya katmanlarında saklı kalan şeyler vardır. Biz olup biten bir şeye gözlerimizi kapatmaya değil, onu kabul etmeye, yanımızda bir yolculuğa çıkarmaya çalışıyoruz. Aslında yaptığımız şey de bu.

GogolTrain projesi için vagonlar farklı bölgelerden Podniprovia, Lviv ve Odessa demiryollarından geldi. StartUp Gogolfest’ten sonra vagonlar boyalı şekilde “evlerine” dönecekler ve her zamanki rotalara çıkacaklar. Sanat trenini düzenleyen ekip, hem Ukrayna’da hem de yurtdışında kültürel seyahat olanaklarına hakim olmak için mümkün olduğunca çok girişim için çabalıyor. Denis Ugorchuk, GogolTrain’in yaratıcılarının nehir ve hava taşımacılığı için benzer formatta bir proje yapmak istediklerini söylüyor:

— Ukrayna’da hiç kullanılmayan süper, büyük bir Dnipro nehri var. Evet bazı sorunlar var, nehir taşımacılığı nehirlerdeki ekosistemi bozuyor ama yine de bu konu araştırılmalı. Örneğin hafta sonları Kiev’den Dnipro şehrine veya Odessa’ya bir gemi yolculuğu yapılabilir. İki yıldır İspanya’da 120 arkadaşım için uçak ve otel kiralamayı planlıyorum. İnsanlar her şeyi yapabilir, sadece daha fazla insana ihtiyaçları vardır. Taksi için — dört arkadaş, vagon için — 50, tren için — 300 vs.