Czym jest Mystećkyj Arsenał?

Przestronne sale, masywne kolumny, wysokie arkady – te znajome dla wielu pomieszczenia za każdym razem zyskują nowe przeznaczenie. W multidyscyplinarnym środowisku Mysteckiego Arsenału odbywają się festiwale, laboratoria sztuki współczesnej, różnego rodzaju wystawy, programy edukacyjne itp. Ta unikatowa przestrzeń mieści w sobie nie tylko współczesność, ale i historię. W czasie swojego istnienia Mystećkyj Arsenał przeszedł liczne transformacje, tak, aby dziś stać się miejscem, gdzie żyje i rozwija się kultura.

Zanim Mystećkyj Arsenał zyskał miano jednego z najważniejszych ośrodków kultury w kraju, jego terytorium było miejscem lokalizacji m.in. klasztoru żeńskiego, budynków obronnych, warsztatów produkujących broń i magazynów.

Przed Mysteckim Arsenałem. Historia

W XVII wieku naprzeciwko Ławry Kijowo-Peczerskiej mieścił się żeński monaster Wniebowstąpienia Pańskiego. Jego główna część – sobór katedralny Wniebowstąpienia Pańskiego, znajdował się w miejscu obecnego wewnętrznego dziedzińca Arsenału. W rozbudowę, finansowanie, a także zarządzanie klasztorem zaangażowana była rodzina hetmana Iwana Mazepy. To na jej koszt drewniane zabudowania kościelne zamieniono na murowane z kamienia. Co więcej, matka Iwana Mazepy – Maryna (imię zakonne – Maria Magdalena) przez pewien czas pełniła funkcję ksieni tego klasztoru.

Kiedy w 1707 r. car Rosji Piotr I nakazał wybudować na miejscu klasztoru Twierdzę Peczerską większość mniszek przeniosła się do monasteru św. Flora na Podole (dzielnica Kijowa, Podił – przyp.tłum.). Zgodnie ze słowami Olhi Melnyk, historyczki i kierowniczki działu muzealnego w Mysteckim Arsenale, w tym czasie opatka Maria, ze względu na swój podeszły wiek i zły stan zdrowia, nie pełniła już funkcji kierowniczej.

Arsenał, który znamy obecnie, powstał na terenie Twierdzy już za czasów carycy Katarzyny II. Dla wplątanego w liczne wojny imperium rosyjskiego architektura była jednym ze środków demonstracji swojej potęgi. Również w związku z tym, w latach 80. XVIII w., caryca Katarzyna nakazała budowę Arsenału.

— W kontekście historycznym jest to bardzo znamienne wydarzenie. Pośród barokowej architektury Kijowa pojawił się wówczas zupełnie nowy, odmienny stylem obiekt. Potężny, uporządkowany klasycyzm, ciężki na tle ornamentalnych zdobień barokowych bram Ławry Kijowo-Peczerskiej, sprawiał wrażenie obcego i agresywnego.

Za projekt odpowiedzialny był architekt Karl Szpekle. Olha Melnyk opowiada o historycznym, dziś niedostępnym dla zwiedzających, głównym wjeździe do Arsenału. W znajdujących się nad nim niszach ustawiano załadowane armaty mające świadczyć o skuteczności rosyjskiej broni w działaniach wojennych. Przed główną fasadą obiektu znajdował się rozległy plac, na którym odbywały się parady. Najbardziej huczna miała miejsce w 1850 r. z okazji przyjazdu do Kijowa cara Rosji Mikołaja I. Wówczas zorganizowano tam wystawę broni. Takie wydarzenia trafiały się jednak rzadko, a przez większość czasu broń w Arsenale produkowano i naprawiono.

Pod względem architektonicznym budynek Arsenału był unikatowy dla swojego czasu. Był on zdecydowanie większy od analogicznych obiektów z terenu Imperium Rosyjskiego. Jak zauważa Olha Melnyk, taka decyzja miała wyraźny kontekst polityczny:

— Arsenały w Petersburgu i Niżnym Nowogrodzie są na przykład znacznie mniejsze. Mamy wszelkie podstawy aby przypuszczać, że kijowski Arsenał miał nie tylko realizować strategiczną funkcję wojskową, ale i w pewnym stopniu legitymizować obecność imperium na terenach byłej Hetmańszczyzny. Przy budowie tego typu obiektów chodziło o podkreślenie, kto jest gospodarzem na danym terenie, o to, aby nikt nie wspominał historycznych zwycięstw i dawnej świetności Hetmańszczyzny.

Ważnym źródłem informacji na temat historii miejsca, w którym znajduje się Arsenał, są wykopaliska archeologiczne. Archeolożka i główna pracownica naukowa działu muzealnego Ołena Onohda mówi:

— Dla historycznej części Kijowa to po prostu wyjątkowe miejsce. Na przeważającym obszarze zabytkowego centrum warstwy archeologiczne zostały silnie uszkodzone w wyniku powstającej później zabudowy, przekopywania gruntu i ruchów ziemi. Za to tutaj wszystko zdaje się być jakby zakonserwowane pod warstwą asfaltu w stanie z XVII wieku.

Zanim Ołena Onohda dołączyła do zespołu Mysteckiego Arsenału, brała udział w badaniach architektoniczno-archeologicznych prowadzonych przez Instytut Archeologii. W ramach jednego z takich projektów, w 2005 roku, Ołena trafiła do Mysteckiego Arsenału i stała się jedną z pierwszych badaczek, które miały okazję eksplorować ten teren. Ołena opowiada, że przeważająca część znalezionych podczas wykopalisk obiektów to ceramika. Oprócz tego, udało się natrafić na relikty kamiennych zabudowań klasztornych, ławy fundamentowe głównej świątyni klasztoru Wniebowstąpienia Pańskiego, a także liczne pozostałości podziemnych budowli.

Archeolodzy zidentyfikowali również przedmioty codziennego użytku mniszek — fragmenty naczyń, ozdoby i różnego rodzaju krzyże. Ołena Onohda opowiada o swoim ulubionym znalezisku:

— To wykonane z kości figury szachowe z końca XVI wieku. Są malutkie i bardzo delikatne, a na terenie całej Ukrainy tego typu obiektów zachowało się dosłownie kilka. Z tym przedmiotem wiąże się jedno z moich ulubionych wyobrażeń dotyczących życia zakonnic, które pewnego zimowego wieczoru siedzą i rozgrywają tymi figurami partię szachów. Wydaje mi się, że to musiało być coś wspaniałego.

Powstanie instytucji kultury

Na początku 2000 roku Arsenał był po prostu jednym z wielu zaniedbanych budynków gospodarczych wykorzystywanych do celów wojskowo-przemysłowych.

Historia instytucji kultury rozpoczyna się w 2005 roku, kiedy obiekt nabyły władze miejskie Kijowa celem stworzenia w nim centrum kulturalno-artystycznego. Wówczas nie istniała jeszcze spójna wizja funkcjonowania nowej instytucji. Od samego początku Mystećkyj Arsenał oscylował pomiędzy kilkoma koncepcjami. Pierwsza z nich, będąca prywatną inicjatywą, była związana ze stworzeniem muzeum sztuki współczesnej. Druga, miała bardziej państwowy charakter i zakładała przygotowanie wystawy narodowej, na której zaprezentowano by skarby z różnych ukraińskich muzeów. Jednym z największych zwolenników i promotorów tej drugiej koncepcji był ówczesny prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko. Jednak zgodnie ze słowami dyrektor generalnej Mysteckiego Arsenału, Ołesi Ostrowskiej-Lutej, pełne zrealizowanie tego projektu okazało się niemożliwe.

— Ekspozycja miała prezentować najważniejsze obiekty ze zbiorów ukraińskich muzeów i w ten sposób tworzyć swego rodzaju megamuzeum. Oczywiście wiele instytucji protestowało przeciwko takiemu rozwiązaniu. Odmówiły one wystawiania swoich zbiorów na stałej ekspozycji nowej placówki. Jednak w rezultacie wyszło to Arsenałowi na dobre, bo pomogło obrać własną ścieżkę przebiegającą pomiędzy dwiema zaproponowanymi koncepcjami.

Przez pierwszych kilka lat swojego funkcjonowania Mystećkyj Arsenał przeważnie był wykorzystywany jako miejsce organizacji wydarzeń kulturalnych. Na przykład, w latach 2007-2009 odbywał się tu festiwal GOGOLFEST. Nie był on jednak inicjatywą Arsenału, który swój własny program działalności zaczął tworzyć dopiero później.

Pierwszym projektem Mysteckiego Arsenału była wystawa ukraińskiej sztuki plastycznej De Profundis („Z głębin”) zorganizowana w 2009 r. Począwszy od niej każdego roku odbywały się wystawy ukraińskich i zagranicznych artystów, na których pokazywano dzieła z XVI-XX wieku.

Równolegle, znaczący element działalności Arsenału stanowił komponent muzealny. Stanem na 2021 rok w jego zbiorach znajdowało się ponad 4 tysiące obiektów. Jest to bardzo zróżnicowana kolekcja, a największą jej część stanowią artefakty archeologiczne, dzieła sztuki i przedmioty użytkowe.

W 2011 r. po raz pierwszy odbył się międzynarodowy festiwal „Knyżkowyj arsenał” (pol. Arsenał Książek), który w przeciągu kilku lat swojego istnienia stał się jednym z największych i najważniejszych wydarzeń w sferze kultury ukraińskiej. W 2019 r. zdobył nagrodę Londyńskich Targów Książki International Excellence Awards w kategorii „Festiwal literacki”. Co roku jest miejscem prezentacji dla ponad 150 ukraińskich wydawnictw.

Przez 10 lat aktywnej działalności zespół Mysteckiego Arsenału wprowadził w życie blisko pół setki najróżniejszych projektów, o których głośno było tak w Ukrainie, jak i za granicą. Od początku swojego istnienia instytucja czterokrotnie zmieniała kierownika. Obecnie swoją drugą kadencję na posadzie dyrektorki generalnej rozpoczęła Ołesia Ostrowska-Luta.

— Gdy zaczynałam pracę, Arsenał miał już swoją historię: wiele już się wydarzyło, wiele zrobiono, istniał już na przykład lubiany przez wszystkich „Knyżkowyj arsenał”. Powstał zespół, który posiadał doświadczenie w realizacji ważnych projektów. To, czego mi wówczas brakowało, to sprawność instytucjonalna i stałość, wewnętrzne ustrukturyzowanie całej instytucji i zdefiniowanie relacji w zespole – zrozumienie, kto w zespole jest odpowiedzialny za dany obszar i w jaki sposób te osoby mają za sobą współpracować.

Każdy nowy projekt, który można zobaczyć, usłyszeć albo poczuć w Mysteckim Arsenale, przechodzi długą drogę od pomysłu do realizacji. Określeniem rzeczywistych potrzeb publiczności, ustaleniem co uda się wcielić w życie poczynając od logistyki i produkcji, a na kwestiach finansowych kończąc, zajmuje się Rada Programowa. Dyrektorka nazywa ją wewnętrznym ciałem kompleksu muzealnego:

— Regularnie siadamy wszyscy razem i zbieramy pomysły, które pojawiają się w zespole albo trafiają do nas z zewnątrz. Dyskutujemy o nich i opracowujemy wstępny program działalności na kolejny okres. Oczywiście, w czasie pandemii trudniej jest układać takie plany na przyszłość, poza tym zarys programu może się zmieniać pod wpływem różnych okoliczności, jak, dajmy na to, poszukiwanie środków finansowych.

Jak działa Mystećkyj Arsenał?

Działalność Arsenału przypomina żywy organizm, w którym każdy ma swój zakres obowiązków, ale równocześnie robi wszystko, aby zapewnić sprawne funkcjonowanie jego pozostałych członków.

— Mystećkyj Arsenał to instytucja o charakterze multidyscyplinarnym, która łączy różne aktywności kulturalne, różne dziedziny, różne podejścia do sztuki. W ten sposób zbudowany jest również nasz zespół.

W Mysteckim Arsenale funkcjonuje w sumie 9 działów. Niektóre z nich mają wąską specjalizację, na przykład dział edukacji, który zajmuje się projektem „NEOswitnij arsenał”, czy dział książki, którego największym przedsięwzięciem jest “Knyżkowyj arsenał”. Z kolei inne działy biorą udział w każdym z projektów. Tak jest z działem komunikacji, działami prawnym i księgowym, a także z działem informatycznym (IT), który dba o medialną stronę pracy Arsenału.

Dział sztuki współczesnej opiekuje się projektem laboratorium sztuki współczesnej w Małej galerii Mysteckiego Arsenału, a także artystycznym komponentem innych większych projektów, jak na przykład “Knyżkowyj arsenał”.

Dział współpracy i usług dla zwiedzających prowadzi komunikację z innymi instytucjami czy darczyńcami i zajmuje się tym, jak Mystećkyj Arsenał postrzegają zwiedzający i uczestnicy wydarzeń i wystaw. Dział administracji opiekuje się budynkiem, dba o to aby wszystko w nim działało i było w dobrym stanie.

Dział techniczno-informatyczny nadzoruje proces montażu i pracę sprzętu wystawowego oraz odpowiada za wyposażenie biur, sieć internetową, serwery.

Funkcję dyrektora technicznego projektów Arsenału sprawuje obecnie Serhij Diptan, mówi Ołesia Ostrowska-Luta.

— Zadaniem dyrektora technicznego jest bycie łącznikiem pomiędzy kreatywną i techniczną częścią zespołu. To ten człowiek, który bierze twórczą ideę i opracowuje ją w taki sposób, aby ten kto będzie montował ekspozycję, rozumiał, сo dokładnie trzeba zrobić. Jego rolę dobrze widać na przykładzie wystawy Andrija Sahajdakowskiego z 2020 roku, na której część instalacji stanowiły ściany z płyt gipsowo-kartonowych, a więc z niezbyt stabilnego materiału. Zgodnie z koncepcją artysty, właśnie o te ściany miała uderzać piłka, a jak wiadomo piłka może uderzać z różną siłą. Zadanie Serhija polegało na tym, aby obliczyć siłę, z jaką siłą piłka powinna uderzać o ścianę i opisać to w zadaniu technicznym tak, aby ściana wytrzymała pewien nacisk.

Mamy również dział grafików, którzy pracują nad całością naszej identyfikacji wizualnej: od obrazków w mediach społecznościowych po wygląd wystaw.

— Dział komunikacji ma u nas podwójną rolę – po pierwsze to klasyczna komunikacja rozumiana jako „PR”, a dodatkowo (jak się okazało na początku 2020 r.) takie trochę centrum producenckie w zakresie kontaktu z publicznością nie w przestrzeni realnej, ale przez Internet. Ten dział dostosowuje program działalności Arsenału do specyfiki medium internetowego i pracuje nad stworzeniem wirtualnych spacerów 3D po naszych wystawach.

Dział ochrony, zgodnie ze słowami dyrektorki, ma ogromne znaczenie dla funkcjonowania instytucji. Jego rola to nie tylko ochrona zwiedzających i uczestników wydarzeń, ale i stała opieka nad wszystkimi obiektami wchodzącymi w skład kolekcji Mysteckiego Arsenału i eksponowanymi w nim dziełami sztuki.

Mystećkyj Arsenał nie ma zagwarantowanego stałego finansowania. Zespół musi znaleźć środki dla każdego projektu osobno i zawsze mieć opracowany dokładny kosztorys ich wydatkowania. Z pomocą przychodzą tutaj różnego rodzaju programy grantowe:

— Wielkim wsparciem w ostatnich latach była Ukraińska Fundacja Kultury. Jednak taka współpraca zobowiązuje nas do dodatkowej wcześniejszej organizacji – program na kolejny rok musimy ustalić jeszcze w połowie roku poprzedniego, dlatego że mniej więcej w październiku i do końca listopada powinniśmy sporządzić projekt wniosku.

Opowiadając o głównych projektach Mysteckiego Arsenału dyrektorka skupia się na najbardziej jej zdaniem znaczących.

— Bardzo cenne wydają mi się nasze działania poświęcone wielkim postaciom w historii sztuki ukraińskiej ostatnich 30 lat – okresu, który w Ukrainie z grubsza określany jest jako sztuka współczesna. To te postacie, które często były “niedo”: eksponowanymi, poddawanymi dyskusji, opisanymi, docenianymi. Myślę tu o Ołehu Hołosiu, Andriju Sahajdakowskim, któremu poświęciliśmy wielką wystawę w drugiej połowie 2020 r. Ci twórcy nie byli widoczni na poziomie oficjalnej narracji ostatnich dziesięcioleci, pomimo tego, że mieli ogromy wpływ na rozwój sztuki i jej obecny obraz.

Drugi kierunek działalności, o którym wspomina Ołesia Ostrowska-Luta, to projekty związane z latami 20. XX wieku. Dotyczą one postaci, na temat których, zgodnie ze słowami dyrektorki, wielu ludzi ma bardzo powierzchowną wiedzę. Takimi projektami były na przykład wystawy “Kurbas: nowe światy” i “Bojczukizm. Projekt «wielkiego stylu»”. Kontynuacją serii jest projekt o futuryzmie “Futuromarzenie”, który zespół Arsenału szykuje na koniec 2021 roku. Ten kierunek działalności, zgodnie ze słowami dyrektorki, eksploruje fenomen naszego poprzedniego wzlotu kulturowego – do czasu Hołodomoru, II wojny światowej i pogromu ukraińskiej inteligencji na początku lat 70.

Restauracja i rozwój

Obecnie, równolegle z organizacją wystaw, trwa restauracja obiektu i prace związane ze stworzeniem nowoczesnego kompleksu muzealnego, który będzie miejscem prezentacji historii sztuki ukraińskiej od czasów najdawniejszych do współczesności, będzie gościł kolekcje dzieł sztuki z wiodących światowych muzeów oraz stanie się potężnym ośrodkiem rozwoju inicjatyw twórczych.

— Przez najbliższe pięć lat Arsenał czeka intensywny rozwój – trzeba koniecznie zakończyć roboty budowlane, renowację samego kompleksu. Jeśli uda się to zrealizować, plan zostanie wykonany. Zwiedzający będą mieli dostęp do wszystkich czterech poziomów, z których każdy będzie miał swoją koncepcję, będzie odpowiadał innym potrzebom i przedstawiał inne historyczno-kulturalne wydarzenia z dziejów Ukrainy.

Goście Arsenału są nie tylko zwiedzającymi, ale i uczestnikami wydarzeń artystycznych, które się tu odbywają. W czasie pandemii przekonaliśmy się, jak bardzo ludzie potrzebują fizycznego kontaktu ze środowiskiem, z obiektami i z innymi ludźmi. Arsenał jest miejscem, które daje możliwość takiego kontaktu, które za pomocą różnych form interakcji prowadzi do głębokiego zanurzenia się w kontekst.

— Mystećkyj Arsenał ma ogromny potencjał przyciągania ludzi do kultury. Dokładamy wszelkich starań, żeby stale się tym zajmować. Nie jest to łatwe, szczególnie w czasach kryzysu, wymaga odwagi, aby czasem zrobić coś bardzo skomplikowanego, czym ciężko zaciekawić ludzi. Musimy robić skomplikowane rzeczy i starać się dotrzeć z nimi do jak największej liczby osób. Robimy to tak samo dla jednostki, jak i dla ogółu społeczeństwa. Kultura jest tym, co czyni nas ludźmi, tym, co można powiedzieć wznosi nas ponad poziom życia biologicznego, jest naszą zdolnością operowania ideami, zdolnością przedstawiania idei i projektowania przyszłości, wyobrażania sobie, jaka może ona być.