Co warto wiedzieć o tzw. UKP PM

Dzięki wsparciu Ołeha Turija, dyrektora Instytutu Historii Cerkwi Ukraińskiej UUK (Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego) oraz Anatolija Babyńskiego, współpracownika naukowego, opowiadamy o historii powstawania instytucji kościelnych i zachodzących pomiędzy nimi konfrontacji.

Od kogo się zaczęło

Metropolia kijowska, założona w czasie chrztu Rusi-Ukrainy, stała się macierzystą dla wszystkich diecezji (jednostek kościelno-administracyjnych), które pojawiły się na terenie współczesnej Białorusi i Rosji.

To obala rosyjską narrację, że Kościołem macierzystym dla Ukraińców i Białorusinów jest Moskwa.

Jak chrześcijaństwo pojawiło się na terenie Ukrainy?

Początkowo chrześcijaństwo wkroczyło na terytorium współczesnej Ukrainy przez kolonie greckie na Krymie, w północnym Nadczarnomorzu, a także poprzez kontakty handlowe z Bizancjum i innymi krajami chrześcijańskimi.

Z ziemią ukraińską związana jest także działalność misyjna świętych równych apostołom braci Cyryla i Metodego oraz ich uczniów w drugiej połowie IX wieku.

Chrześcijaństwo rozpowszechniło się w Rusi Kijowskiej za panowania książąt Askolda, Ołeha oraz Ihora, a sama księżna Olha przyjęła chrzest w Konstantynopolu (w nocy z 17 na 18 października 957 roku), zaprosiła również do Kijowa biskupa z Niemiec.

W 988 roku książę Wołodymyr przyjął chrzest i ogłosił chrześcijaństwo religią państwową w Rusi Kijowskiej. W tym samym czasie w składzie Patriarchatu Konstantynopola utworzono metropolię kijowską.

Jak powstała metropolia moskiewska?

Przynależne do bizantyjskiego wschodu świeckie i kościelne elity Rusi Kijowskiej były otwarte na stosunki z łacińskim Zachodem, o czym świadczy wymiana poselstw z rzymską Stolicą Apostolską oraz mariaże dynastyczne książąt i księżniczek kijowskich z władcami innych europejskich państw.

Pierwsze próby podziału metropolii i oddzielenia diecezji północnych od centrum kijowskiego miały miejsce za czasów księcia suzdalskiego Andrija Bogolubskiego, którego wojska zdobyły, zniszczyły i splądrowały Kijów w 1169 roku. Wśród okradzionych świątyń znajdowała się ikona Matki Boskiej Wyszogrodzkiej (uważana za cudowną), która trafiła do Włodzimierza nad Klaźmą (obecnie Włodzimierz).

Ostateczny podział na metropolie kijowską i moskiewską nastąpił po soborze florenckim w latach 1438–1439, na którym metropolita kijowski Izydor opowiedział się za jednością z Kościołem katolickim.

Jak powstała metropolia moskiewska?

W Moskwie odrzucono decyzje soboru florenckiego, który próbował zjednoczyć Kościoły wschodni i zachodni. W 1448 roku, bez zgody Konstantynopola, wybrano tam własnego metropolitę – Jonasza z Riazania. To właśnie w opozycji do jedności kościelnej i Kościoła macierzystego rodzi się idea Moskwy jako „Trzeciego Rzymu” i roszczenia do jej „szczególnej” misji.

Od 1448 do 1589 roku metropolia moskiewska była odizolowana od reszty świata chrześcijańskiego, wskutek czego pojawiły się pewne różnice w praktyce liturgicznej z innymi Kościołami wschodnimi.

Autokefalia (niezależność) metropolii moskiewskiej została uznana w 1589 roku, kiedy to władze carskie, korzystając z przybycia patriarchy Konstantynopola po datki, siłą zmusiły go do ogłoszenia nowego patriarchatu w Moskwie. Metropolia kijowska pozostawała jednak pod panowaniem Carogrodu (dawna słowiańska nazwa Konstantynopola), a nie Moskwy.

W 1596 roku podczas soboru brzeskiego metropolita i większość episkopatu metropolii kijowskiej przywróciły jedność z Kościołem katolickim. A ci, co sprzeciwiali się ich decyzji, otrzymali w 1620 roku nową hierarchię, którą konsekrował patriarcha Jerozolimy Teofan III. W ten sposób dokonał się wewnętrzny podział samego Kościoła ukraińsko-białoruskiego na unicki (greckokatolicki) i prawosławny.

Jak nasilała się rusyfikacja?

Wydarzenia wojny narodowowyzwoleńczej (1648–1657) pod kierownictwem Bohdana Chmielnickiego stały się punktem zwrotnym w rozwoju metropolii prawosławnej Kijowa. Hetman liczył na znalezienie sojusznika w państwie moskiewskim, ale później okazało się, że sojusz ten miał katastrofalne skutki dla ukraińskiego życia politycznego i kulturalno-religijnego.

Po ugodzie perejasławskiej w 1654 roku ziemie ukraińskie stopniowo traciły autonomię i z czasem coraz bardziej znajdowały się pod całkowitym wpływem księstwa moskiewskiego.

Mimo sprzeciwu duchowieństwa metropolii kijowskiej, w 1686 roku Moskwie udało się ją podporządkować pod zwierzchnictwo Patriarchatu Moskiewskiego.

W Konstantynopolu sprawę tę „załatwiono” dzięki hojnym łapówkom, gdyż tamtejsi patriarchowie znajdowali się w trudnej sytuacji pod panowaniem osmańskim. Dopiero w 2018 roku patriarcha Konstantynopola Bartłomiej ostatecznie anulował tę niechlubną decyzję swojego wieloletniego poprzednika, Dionizego IV.

Dlaczego Moskwa miałaby być słaba bez metropolii kijowskiej?

Metropolia kijowska w momencie wstąpienia do Patriarchatu Moskiewskiego znajdowała się na najwyższym poziomie rozwoju życia społecznego i kościelnego, przede wszystkim dzięki wpływom zachodnioeuropejskiej edukacji i kultury religijnej. Dlatego od razu stała się dla Moskwy źródłem wykształconych kadr.

Reformy edukacyjne i liturgiczne przeprowadzone w Patriarchacie Moskiewskim w drugiej połowie XVII wieku nie byłyby możliwe bez ukraińskich i białoruskich teologów. Jednak z czasem metropolia kijowska stała się zwyczajną archidiecezją Patriarchatu Moskiewskiego, a wszystkie jej cechy charakterystyczne i wewnętrzna autonomia zostały stopniowo utracone.

W jaki sposób Imperium Rosyjskie uczyniło z kościoła narzędzie wpływu politycznego?

Za panowania Piotra I zniesiono Patriarchat Moskiewski, a zamiast niego pojawił się „Synod Święty”, który rządził Kościołem rosyjskim i był zasadniczo jednym z departamentów państwowych kierowanych przez oberprokuratora. W tym samym czasie królestwo moskiewskie zostało przemianowane na Imperium Rosyjskie, co miało legitymizować roszczenia do całego dziedzictwa dawnej Rusi.

W XVIII–XIX wieku rosyjskie władze państwowe i kościelne wzmocniły rusyfikację Kościoła na terytorium Ukrainy, a więc do połowy XX wieku wszyscy metropolici kijowscy byli etnicznymi Rosjanami.

Kiedy i dlaczego powstał Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny (UAKP)?

Po rewolucji bolszewickiej w 1917 roku nowy rząd nie uznawał religii i rozpoczął na nią masowy atak. Kościoły były niszczone, a duchowni traceni.

Jednak w tym czasie wśród duchowieństwa ukraińskiego powstał ruch na rzecz ukrainizacji życia religijnego i oderwania się od Patriarchatu Moskiewskiego.

W latach 1917–1921 odbył się szereg zjazdów i soborów, wynikiem czego było proklamowanie w 1921 roku Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, który jednak nie posiadał kanonicznie uznanej hierarchii.

Jak rząd radziecki walczył z Ukraińskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym?

Patriarchat Moskiewski zareagował skrajnie negatywnie na niezależne aspiracje i działania ukraińskich duchownych. W 1930 roku sowiecki reżim komunistyczny zlikwidował Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Przywódcy ruchu autokefalicznego byli represjonowani i zabijani.

W okresie okupacji niemieckiej idea Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego chwilowo odżyła ponownie (1941–1944), kiedy to przy pomocy Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego Polski wyświęcono wielu biskupów ukraińskich.

Jednak wraz z postępem wojsk radzieckich biskupi Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego „drugiej generacji” wyemigrowali na Zachód, a Kościół ten istniał dalej wyłącznie w diasporze.

Represyjna polityka antyreligijna była nieco złagodzona w czasie II wojny światowej, ale miała cel strategiczny. Stalin chciał podnieść międzynarodowy autorytet ZSRR i zdobyć przychylność ludności radzieckiej. Dlatego w 1943 roku Patriarchatowi Moskiewskiemu udało się odbudować swoje struktury, a w nazwie Kościoła słowo „Rosyjski” zastąpić słowem „Ruski”, aby podkreślić jego roszczenia do dziedzictwa całej Rusi.

Mimo pewnego złagodzenia stosunku władz sowieckich do działalności Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, służby specjalne skrupulatnie kontrolowały jego życie wewnętrzne i działalność międzynarodową. Wielu przedstawicieli wyższego duchowieństwa zostało zwerbowanych przez KGB jako agenci.

Wraz z początkiem pieriestrojki (1985–1991) w Ukrainie odżywa pragnienie wyjścia ukraińskich chrześcijan spod „opieki” Moskwy.

Świadomy nieuchronności zmian społecznych, Patriarchat Moskiewski w 1989 roku zdecydował o nadaniu ukraińskiemu egzarchatu (okręgowi cerkiewnemu) Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (RKP) większej autonomii w życiu wewnętrznym, a także prawa nazywać się „Ukraińskim Kościołem Prawosławnym”. Zmiany te były jednak tylko pozorne, ponieważ Moskwa dążyła do utrzymania władzy nad prawosławnymi eparchiami ukraińskimi.

Ta część RKP w Ukrainie nazywa się dziś Ukraińskim Kościołem Prawosławnym (Patriarchatu Moskiewskiego) — UKP (PM) lub Rosyjskim Kościołem Prawosławnym w Ukrainie (RKPwU). W mediach najczęściej używa się nazwy UKP (PM), dodając w nawiasach swoją przynależność do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Chociaż jego przedstawiciele starają się ukryć ten związek przed wiernymi.

Oficjalne dokumenty Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego nie pozostawiają jednak wątpliwości, że UKP (PM) jest jedną z jednostek strukturalnych Kościoła Rosyjskiego, mimo pozornych oznak niezależności. Jako odrębna struktura kościelna UKP (PM) nie jest uznawana przez żaden lokalny Kościół prawosławny na świecie, a jej biskupi są uznawani za biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.

Jak powstał Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego (UKP PK)?

Pod koniec istnienia ZSRR, w 1989 roku, z podziemia wyszedł Ukraiński Kościół Greckokatolicki, co znacznie osłabiło wpływ Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na społeczeństwo ukraińskie.

W tym samym czasie szereg proukraińskich duchownych na zachodzie Ukrainy deklaruje wyjście spod jurysdykcji Patriarchatu Moskiewskiego, zapowiadając przywrócenie Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i ponowne nawiązanie kontaktu w diasporze.

Takie nastroje wśród prawosławnych i odrodzenie UKGK zmusiły kierownictwo UKP (PM) do zwrócenia się (22 stycznia 1992 roku) także do Patriarchatu Moskiewskiego z prośbą o nadanie autokefalii. Prośba ta została jednak odrzucona, a ówczesny szef UKP (PM) metropolita Filaret (Denysenko) został zmuszony do ustąpienia.

W odpowiedzi w 1992 roku metropolita Filaret i kilku innych biskupów UKP (PM) zjednoczyło się z częścią UAKP i ogłosiło utworzenie Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego.

Z kolei na czele UKP (PM) stanął metropolita Wołodymyr Sabodan, a w 2014 roku zastąpił go metropolita Onufrij Berezowskyj.

W 1997 roku Patriarchat Moskiewski nałożył anatemę (uroczysta forma nałożenia ekskomuniki — przyp. red.) na metropolitę Filareta, uznając go za odstępcę, który, według nich, „odważył się” nazywać siebie patriarchą kijowskim i całej Rusi-Ukrainy. Zaledwie 21 lat później, 11 października 2018 roku, patriarcha ekumeniczny odpowiedział na apel Filareta i usunął anatemę, przywracając mu godność kanoniczną.

Ciekawostką jest fakt, że obecny zwierzchnik tzw. UKP PM, metropolita Onufrij, podpisał apel o autokefalię Kościoła ukraińskiego. Chociaż oficjalnie Patriarchat Moskiewski nadal temu zaprzecza, a w biografii metropolity Onufrija, zamieszczonej na stronie RKP, powstał osobny punkt o wypieraniu się tego zdarzenia, wciąż istnieją skany dokumentu, które potwierdzają coś przeciwnego. Jest to demonstracyjny przypadek ideologicznego „restartu” przedstawicieli Patriarchatu Moskiewskiego.

Od 2014 roku metropolita Onufrij dokonał, delikatnie mówiąc, wielu działań kontrowersyjnych, szczególnie podczas wojny na pełną skalę. Na przykład, 9 maja 2015 roku metropolita nie wstał, by uczcić pamięć Bohaterów Ukrainy, w tym poległych w ATO (operacja antyterrorystyczna — przyp. tłum.), których nazwiska odczytano w Radzie Najwyższej. A 20 sierpnia 2022 roku pobłogosławił rosyjskich jeńców wojennych w Ławrze Peczerskiej w Kijowie. Przywódca tzw. UKP PM życzył okupantom długich lat życia, wręczał modlitewniki oraz czekoladki.

Jaka była droga do autokefalii Kościoła ukraińskiego?

Wraz z początkiem lat 2000. władze Ukrainy, Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny i Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego, zaczęły szukać możliwych dróg zjednoczenia i uznania ukraińskiej autokefalii przez patriarchę ekumenicznego. Z takimi apelami wystąpili zarówno przywódcy kościelni, jak i urzędnicy państwowi.

Ważnym epizodem w tej historii była wizyta w 2008 roku patriarchy ekumenicznego Bartłomieja do Kijowa. Jednak z powodu wewnętrznych nieporozumień między UAKP a UKP PK, a także wskutek sprzeciwu RKP, sprawy nie udało się doprowadzić do końca.

Ostatecznie, w 2018 roku po wieloletnich negocjacjach UAKP i UKP PK doszły do ​​porozumienia, a patriarcha Konstantynopola anulował działanie pisma z 1686 roku i przywrócił swoją jurysdykcję nad terytorium Ukrainy.

Następnie w 2018 roku zwołał sobór zjednoczeniowy hierarchów UAKP, UKP PK i UKP (PM), na którym powstał Kościół Prawosławny Ukrainy (KPU).

Do nowego kościoła weszli wszyscy biskupi UAKP i UKP KP, natomiast od UKP (PM) w soborze uczestniczyło tylko dwóch hierarchów.

Na początku 2019 roku Kościół Prawosławny Ukrainy otrzymał tomos o autokefalii od Konstantynopola. Później nowy Kościół został uznany przez Kościoły Grecji i Cypru, a także Patriarchat Aleksandryjski.

Jak Federacja Rosyjska zareagowała na autokefalię KPU?

Co ciekawe, na etapie rozpatrywania sprawy autokefalii Kościoła Prawosławnego Ukrainy władze rosyjskie zwołały spotkanie z przedstawicielami Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej. Taki niepokój dobrze ilustruje stosunek Rosji do Kościoła jako narzędzia wpływu politycznego. Swój „russkij mir” Kreml stara się promować na wszystkie możliwe sposoby.

Rosyjski Kościół Prawosławny nadal wywiera „miękki wpływ” na Ukrainę, wykorzystując swoją filię, czyli Ukraiński Kościół Prawosławny (Patriarchatu Moskiewskiego) lub Rosyjski Kościół Prawosławny w Ukrainie (RKPwU).

Ponieważ wierzący mają bardzo duże zaufanie do duchowieństwa, jako przedstawicieli społeczeństwa, łatwo jest nimi manipulować.

Dlaczego Rosyjski Kościół Prawosławny w Ukrainie jest niebezpieczny?

Przez lata Rosyjski Kościół Prawosławny pielęgnował „agencję kościelną”, która szerzyła imperialistyczne narracje o Rosji i potrzebie powrotu Ukrainy, Białorusi i Mołdawii do jej składu.

Skutki realizacji tego planu widać do dziś: w RKPwU lub w tzw. UKP PM jest wielu duchownych o antyukraińskim nastawieniu. W mediach regularnie pojawiają się skandaliczne demaskowania takich „osób duchowych”.

Produkcja i handel bronią, molestowanie nieletnich, wsparcie materialne wojny Federacji Rosyjskiej na Ukrainie od 2014 roku — wszystko to znajduje się na liście „osiągnięć” Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w Ukrainie.

Paradoksalnie teraz, w czasie pełnowymiarowej wojny, rosyjskie wojsko niszczy kościoły na całej Ukrainie, w tym należące do „UKP PM”.

Zwierzchnik Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego patriarcha Kirył otwarcie popiera pełnoskalową inwazję Federacji Rosyjskiej na Ukrainę.

Jego postawa była krytykowana zarówno przez wiernych, jak i wspólnotę religijną, w tym wielu księży z „UKP PM”. Coraz więcej z nich dobrowolnie przechodzi do KPU, który zaproponował im uproszczoną procedurę.

Rozumiejąc potencjalne zagrożenia i konsekwencje działalności Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego Rada Najwyższa Ukrainy 29 marca ub.r. zarejestrowała projekt ustawy zakazującej działalności Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w Ukrainie (od początku listopada projekt ustawy jest nadal procedowany przez Radę Najwyższą). Powodem przedłożenia tego projektu ustawy jest zachowanie integralności terytorialnej Ukrainy, ponieważ okupacja kulturalna to pierwsza rzecz, którą stosuje Federacja Rosyjska przed rozpoczęciem inwazji wojskowej.

Potępiając postawę patriarchy moskiewskiego Kiryła, 27 maja sobór „UKP PM” ogłosił zerwanie więzi z Moskwą. W uchwale stwierdza się, że sobór przyjął zmiany i uzupełnienia w swoim statucie, które świadczą o ich całkowitej samodzielności i niezależności. Mimo że od tego czasu część „PM” formalnie zniknęła z ich nazwy, wielu duchownych, religioznawców i dziennikarzy wskazuje na pozorny charakter takich zmian. Po pierwsze, Synod nie zwrócił się o autokefalię ani do patriarchy moskiewskiego, ani do patriarchy ekumenicznego (Konstantynopola). Po drugie, na dzień 14 października zaktualizowany statut UKP PM nie został jeszcze oficjalnie opublikowany. Szczególną uwagę zwraca na to Jewstratij Zoria, arcybiskup czernihowski i niżyński, rzecznik KPU. Po trzecie, UKP PM krytykowany jest również za to, że nadal podczas liturgii wymienia imię patriarchy moskiewskiego Kiryła.