Putin’i Neler Bekliyor: Savaş Suçları Davalarının Tarihi

3 Nisan 2022’de Ukrayna Devlet Başkanı Volodımır Zelenskiy, Rusya’nın savaş suçlarını soruşturmak için özel bir yargı mekanizması kurulduğunu belirtti. 25 Mayıs’ta ABD Dışişleri Bakanlığı, Rusya’nın Ukrayna’ya karşı savaşı sırasında savaş suçlarına karışanları adalete teslim etmek için bir Danışma Grubu kurulduğunu duyurdu. Putin ve müttefiklerinin uluslararası adalet tarafından yargılanmasının kaçınılmaz olduğunu söylemek mümkün. Bu makalemizde savaş suçlularının geçmişte ya da halen sürmekte olan uluslararası davalarından örnekler sunuyoruz.

Savaş suçlularını mahkum etmeye yönelik ilk girişimler Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra gerçekleşti. 1921’de Alman savaş suçluları aleyhine açılan Leipzig davaları ve Osmanlı savaş suçlularının soruşturulması başarısız girişimlerdi ve siyasi baskı nedeniyle bir komediye dönüştü. Leipzig davasında yargılanan 901 savaş suçu zanlısından 888’i beraat etti. Diğerleri kısa hapis cezası aldı, bazıları da hapisten kaçtı. Osmanlı savaş suçlularının yargılanmasının Malta’da yapılması gerekiyordu, ancak bu, yasal çerçeve ve siyasi irade eksikliği nedeniyle gerçekleşmedi. Belki de şimdiye kadarki en büyük savaş olan İkinci Dünya Savaşı’nın dehşetine yol açan, Birinci Dünya Savaşı savaş suçlularının cezalandırılmamasıydı.

İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana savaş suçlularının daha sonraki uluslararası yargılamaları daha etkili oldu. Daha sonra bu tür her bir davanın bağlamını, sanıkların kişiliklerini, suçlamalarını ve cezalarını daha detaylı açıklıyoruz.

Nürnberg Mahkemeleri (1945-1946)

Bağlam: Nürnberg Mahkemeleri olarak bilinen bu uluslararası ceza mahkemesi, tarihteki ilk başarılı uluslararası savaş suçlularının davalarını gören mahkemeydi. Dünya Savaşı’nda muzaffer ülkelerin koalisyonu (Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere, Fransa ve SSCB) tarafından düzenlendi. Bu devletlerin temsilcileri, Nazi Almanya’nın ana savaş suçlularının yargılandığı Uluslararası Askeri Mahkeme Statüsü’nü düzenledi. Nazi partisinin kongreleri Nürnberg’de düzenlendiği için mahkemenin yeri özellikle Nürnberg olarak seçildi.

Sanıklar: Reich Mareşal Goering, Nasyonal Sosyalist Partisinde Hitler’in yardımcısı Hess, Dışişleri Bakanı Ribbentrop, Wehrmacht Genelkurmay Başkanı Keitel’in yanı sıra parti görevlileri, bakanlar, işgal altındaki bölgelerin liderleri, propagandacılar da dahil olmak üzere 24 Nazi Almanyası lideri. Duruşma başlamadan önce sanıklardan biri cezaevinde kendini lağım borusuna asarak intihar etti. Bir diğeri ölümcül hasta olarak ilan edildi ve yargılanmadı.

Suçlamalar: Sanıklar barışa karşı suçlar, savaş suçları, insanlığa karşı suçlarla suçlandılar. Nürnberg mahkemesi tarihinde ilk kez, sanıkların bu suçtan yargılanmamasına rağmen, savcılık yenilikçi “soykırım” terimini kullandı.

Ceza: 12 sanığa idam cezası (biri gıyabında), 7’sine farklı hapis cezası verildi, üçü beraat etti. Nürnberg mahkemesi, kaybedenlere karşı kazananların mahkemesi olduğu için bağımsız bir yargı değildi. Dava öncesi soruşturmaya yer verilmedi ve sanıklar ana iddianame belgelerinde suçlu olarak adlandırıldı. Duruşmada onlar için verilecek cezanın büyüklüğü kararlaştırıldı. Bununla birlikte, Nazi Almanyası liderlerinin açık mahkemede işledikleri suçların ayrıntılı bir analizi, önemli tarihsel ve sembolik öneme sahipti.

Tokyo Mahkemesi (1946–1948)

Bağlam: Tokyo’da düzenlenen Uzak Doğu Uluslararası Askeri Mahkemesi, II. Dünya Savaşı’nda Almanya’nın müttefiki olan Japonya’nın savaş suçlularını mahkum etmeyi amaçlıyordu. Mahkeme, İkinci Dünya Savaşı’nda galip gelen 11 ülkenin temsilcilerinden oluşuyordu: Avustralya, Büyük Britanya, Hindistan, Kanada, Çin, Hollanda, Yeni Zelanda, SSCB, Amerika Birleşik Devletleri, Filipinler ve Fransa.

Sanıklar: Japonya’nın başbakanı ve fiili lideri Tojo Hideki de dahil olmak üzere Japon İmparatorluğu’nun 29 askeri ve siyasi lideri. İmparator Hirohito, Japonya için sembolik önemi ve teslim olma anlaşması nedeniyle mahkemede yargılanmadı. Duruşma başlamadan önce, bir sanık intihar etti ve propagandacı Shumei Okawa akıl hastası ve mahkemeye çıkamayacak biri olarak kabul edildi.

Suçlamalar: Alman liderler gibi Japon sanıklar da barışa karşı suçlar, savaş suçları ve insanlığa karşı suçlarla suçlanıyor.

Ceza: 7 sanığa idam cezası, 18’ine çeşitli hapis cezası verildi, iki sanık yargılama sırasında öldü. Nürnberg Mahkemesi gibi, Tokyo Mahkemesi de kaybedenlere karşı kazananların mahkemesiydi. Ayrıca, Japon askeri liderliği 1945 Potsdam Deklarasyonu uyarınca bir savaş suçlusu olarak kabul edildiğinden, bir yargılama öncesi soruşturması da yapılmadı. Tokyo mahkemesinden bu yana, barışa karşı suçlar (şimdi saldırganlık suçları olarak adlandırılıyor) için hiçbir mahkumiyet vakası olmadı. Muhtemelen, bu tür suçlamalarda Putin ve yandaşlarının sırası gelecek.

Eski Yugoslavya ile İlgili Uluslararası Ceza Mahkemesi (1993–2017)

Bağlam: Eski Yugoslavya için Uluslararası Ceza Mahkemesi, eski Yugoslavya’da 1991-2001 savaşları sırasında işlenen suçları soruşturmak üzere 1993 yılında BM Güvenlik Konseyi kararıyla kuruldu. Öncekilerden farklı olarak, bu süreç tarafsız bir bölgede (Hollanda, Lahey’de) gerçekleştiği ve yargıçların BM Genel Kurulu tarafından seçildiği için tarafsız olarak kabul edilebilir. Mahkemenin en ağır cezası, daha insancıl olan müebbet hapis cezasıydı. Mahkeme ilk kez takım (hiyerarşik) sorumluluğu ilkesini getirdi, yani liderlerin astlarının suçlarından dolayı suçlu olduklarını kabul etti.

Sanıklar: eski Yugoslavya Devlet Başkanı Slobodan Miloseviç, kendi kendini Sırp Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı ilan eden Radovan Karadziç, kendi kendini ilan eden Sırbistan Cumhuriyeti ordu komutanı Ratko Mladiç ve eski Yugoslavya’nın diğer askeri ve siyasi liderlerinin de aralarında bulunduğu 161 kişi.

Suçlamalar: Mahkeme, 1995 yılında Srebrenica’da (Doğu Bosna-Hersek’te bir kasaba) işlenen Bosnalı Müslümanlara karşı işlenen savaş suçlarını, insanlığa karşı suçları ve tarihte ilk kez soykırım suçlarını soruşturdu. Mahkeme, 1949 Cenevre Sözleşmelerinin hükümlerine dayanıyordu.

Ceza: 90 sanık suçlu bulunarak cezalandırıldı, 21’i beraat etti, 13 kişinin davası ulusal mahkemelere sevk edildi, 37 kişinin davası ise sanıkların beraat etmesi veya ölümü nedeniyle geri çekildi. Slobodan Miloseviç, 2006 yılında mahkeme kararını öğrenmeden Lahey hapishanesinde öldü. 2016 yılında Radovan Karadzic, savaş suçları ve Boşnak soykırımı nedeniyle 40 yıl hapis cezasına çarptırıldı (daha sonra temyiz, cezayı ömür boyu hapis lehinde yeniden değerlendirdi). Ratko Mladiç, Srebrenitsa soykırımı ve Saraybosna’ya topçu ateşi açmaktan 2017 yılında ömür boyu hapis cezasına çarptırılmıştı. 2017 yılında sanıklardan biri olan eski Bosnalı Hırvat general Slobodan Praljak, ceza açıklanırken zehir içti ve kısa süre sonra öldü.

Ruanda Uluslararası Mahkemesi (1994–2016)

Bağlam: Ruanda Uluslararası Mahkemesi, Ruanda ve komşu ülkelerdeki uluslararası insancıl hukuk ihlallerinden sorumlu olanları cezalandırmak için BM Güvenlik Konseyi kararları temelinde kurulmuştur. 1994 yılında Hutu halkı tarafından Ruanda’nın etnik halkı olan Tutsilere karşı işlenen soykırım söz konusudur. Mahkeme Tanzanya, Aruşa’da faaliyet gösterdi, Temyiz Odası Lahey’de bulunuyordu.

Sanıklar arasında eski Başbakan Jean Cambanda da dahil olmak üzere Ruanda’nın askeri ve siyasi liderlerinin yanı sıra politikacılar, iş adamları, dini grup üyeleri ve medya liderleri yer alıyor. Toplam 96 sanık.

Suçlamalar: Mahkemenin soykırım, insanlığa karşı suçlar ve Cenevre Sözleşmesi ihlalleri konusunda yargı yetkisi vardı.

Ceza: 61 sanık farklı hapis cezalarına çarptırıldı, 14’ü beraat etti, 10 dava ulusal mahkemelere nakledildi. Sanıklardan sekizi hakkında ölüm nedeniyle davaları düştü. Sanıklardan ikisi hala aranıyor ve biri sadece 2020’de yakalandı.

Ruanda Mahkemesi özellikle ilginçtir çünkü soykırımı kışkırtmada propagandacıların suçluluğunu kanıtlamıştır. Nürnberg duruşmalarından bu yana ilk kez nefret söyleminin savaş suçu olduğuna hükmedildi. “Bin tepenin özgür radyo ve televizyonu” radyo istasyonunun müdürü Ferdinand Nakhimanu mahkeme tarafından ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı (temyizden sonra 30 yıla kadar hapis), icra direktörü Jean Bosco Barajagvis – 35 yıla kadar (temyizden sonra 32 yıla kadar indirildi), “Kangura” gazetesinin genel yayın yönetmeni Hassan Nguezi – ömür boyu hapis cezası (temyizden sonra 35 yıl), muhabirler Bernard Mookingo ve Valerie Bemeriki – ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı. Basın özgürlüğünü ve gazetecilerin haklarını denetleyen Sınır Tanımayan Gazeteciler kurumu, kararı memnuniyetle karşıladı. “Bin tepenin özgür radyo ve televizyonu” sadece bir yıl boyunca tutsilere karşı nefret söylemi yayını yaparken, Rusya Federasyonu’nun devlet propagandası da on yıllardır alternatif sahte bir bilgi gerçekliği yaratıyor.

Sierra Leone Özel Mahkemesi (2002–2013)

Bağlam: Sierra Leone Özel Mahkemesi, hükümet ile Birleşik Devrimci Cephe arasındaki 1991-2002 Sierra Leone savaşı sırasında işlenen özellikle ciddi suçları araştırmak üzere 2002 yılında kurulmuştur. Yaklaşık 11 yıllık savaşta yaklaşık 120.000 kişi öldü. Mahkeme, Sierra Leone Hükümeti ile Birleşmiş Milletler arasındaki uluslararası bir anlaşmaya dayanarak kuruldu ve başkent Freetown’da faaliyet gösterdi.

Sanıklar: Belirli bir zulüm ve savaşta çocukların kullanılmasıyla ayırt edilen Birleşik Devrimci Cephe’yi destekleyen eski Liberya Cumhurbaşkanı Charles Taylor da dahil olmak üzere 23 kişi; Birleşik Devrimci Cephe lideri Foday Sankoh, Sierra Leone’nin kendini başkan ilan eden Johnny Paul Koroma.

Suçlamalar: insanlığa karşı işlenen suçlar, Cenevre Sözleşmelerinin ihlali, uluslararası insancıl hukuk ve Sierra Leone mevzuatıdır.

Ceza: 2012 yılında insanlığa karşı işlenen suçlar ve savaş suçları nedeniyle 50 yıl hapis cezasına çarptırılan Charles Taylor da dahil olmak üzere 16 kişi hapis cezası aldı. Duruşma sırasında üç kişi beraat etti ve 2003 yılında ölen Foday Sankoh da dahil olmak üzere üç kişi öldü. Sanıklardan Johnny Paul Koroma kaçtı ve bulunamadı.

Kızıl Kmerler Mahkemesi (2003–günümüz)

Bağlam: Kamboçya mahkemelerinde veya Kızıl Kmerler Mahkemesindeki olağanüstü heyetler, 1975’te Kamboçya’da iktidarı ele geçiren radikal komünistler olan Kızıl Kmer liderlerini cezalandırmak için kuruldu. 1979’a kadar süren ve 1 ile 3 milyon arası insanı öldüren Soykırım Rejimi olarak da bilinen sözde Demokratik Kampuçya’yı yarattılar. Mahkeme, Birleşmiş Milletler ile birlikte Kamboçya Hükümetini kurdu. Toplantılar Kamboçya’nın başkenti Phnom Penh’de gerçekleşiyor. Kızıl Kmerler’in en ünlü lideri Pol Pot, mahkeme başlamadan önce 1998’de öldü.

Sanıklar: Paul Sweat’in en yakın ortakları da dahil olmak üzere Demokratik Kampuçya’nın 9 lideri: Kang Kek Ieu, Nuon Chea, Khieu Samfan ve diğerleri.

Suçlamalar: Kamboçya’da yaşayan Vietnamlıların ve Chamlıların soykırımı, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve Kamboçya Ceza Kanunu kapsamındaki suçlar.

Karar: Kang Kek Ieu, Nuon Chea ve Khieu Samfan ömür boyu hapis cezası aldı, bir sanık cezalandırılmadan önce öldü, diğeri Alzheimer hastalığı nedeniyle cezasız bırakıldı. Diğer 4 kişinin davaları kapandı. Kamboçya Mahkemelerindeki Olağanüstü Heyetler, komünist rejimin ilk davasıdır, ancak muzafferin kaybedenleri yargılanmasında nesnellik eksikliği nedeniyle sık sık şikayet edilen Nürnberg Nazizm Mahkemesi’nin aksine, Kızıl Kmerler davası tarafsız olup önyargılı değildir.

Doğu Timor Özel Mahkemesi (2000–2006)

Bağlam: Doğu Timor’daki BM geçici yönetimi tarafından, Doğu Timor’un 1999’da Endonezya’dan bağımsızlığı için verilen mücadele sırasında işlenen ağır cezai suçların faillerini cezalandırmak için Doğu Timor’daki özel ağır suç heyetleri kuruldu. Ülke geçici BM yönetimi altında olduğu için BM yönetimi tarafından tek taraflı olarak, yani BM ile Doğu Timor arasındaki uluslararası bir anlaşmaya dayanmadan, özel heyetler kuruldu. Dahası, Doğu Timor’da ağır ceza suçlarını soruşturmak için ceza hukuku ve yargı sistemi yoktu. Doğu Timor’un başkenti Dili şehrinde özel heyetler düzenlendi.

Sanıklar: Yaklaşık 400 kişi hakkında iddianame hazırlandı. Sadece 88 sanık mahkemeye çıktı. Geri kalanlar, hükümetleri onları Doğu Timor’a veya Birleşmiş Milletler’e teslim etmeyi reddeden Endonezya vatandaşlarıydı.

Suçlamalar: soykırım, savaş suçları, insanlığa karşı suçlar, cinayet, cinsel suçlar, işkence.

Ceza: 84 kişi suçlu bulundu, 4 kişi beraat etti.

Lübnan Özel Mahkemesi (2009–günümüz)

Bağlam: Lübnan Özel Mahkemesi, 2005 yılında eski Lübnan Başbakanı Refik Hariri ve 21 kişiye yönelik suikastın faillerini tespit etmek ve kovuşturmak için 2007 yılında kuruldu. Terör eylemlerinden suçlu bulunanları kovuşturan ilk uluslararası mahkemedir. Mahkeme, BM tarafından Lübnan hükümetiyle birlikte kuruldu ve 2009’dan beri Hollanda’nın Leidsendam kentinde sürüyor.

Sanıklar: dünyadaki birçok ülke tarafından terör örgütü olarak tanımlanan Şii Hizbullah örgütüyle bağlantılı dört kişi.

Suçlamalar: patlayıcı bir cihazla bir terör eyleminin ön komplosu ve işlenmesi, patlayıcı maddelerin kasıtlı kullanımı ile önceden planlanmış cinayet ve cinayete teşebbüs.

Ceza: 2020 yılında Hizbullah bağlantılı Salim Jamil Ayash gıyaben beş müebbet hapis cezasına çarptırıldı. Diğer üç sanık ise beraat etti.

Kosova Özel Mahkemesi (2015-günümüz)

Bağlam: 1998-2000 Kosova savaşı sırasında savaş suçlarına karışan Kosova Kurtuluş Ordusunun eski üyelerini kovuşturmak için Özel Yargı Daireleri ve Kosova Özel Savcılığı kuruldu. Kosova Cumhuriyeti tarafından AB ile özel bir mahkeme kuruldu. Kosova yargısının bir parçası olmasına rağmen, Özel Mahkeme Kosova’daki herhangi bir ulusal mahkemeden tamamen bağımsızdır ve kendi yargı yetkisi içindeki tüm ceza davalarına öncelik verme hakkına sahiptir. Mahkeme Lahey’de bulunuyor.

Sanıklar: Eski Kosova Kurtuluş Ordusu komutanı Salih Mustafa ve iddianamenin hazırlandığı tarihte Kosova cumhurbaşkanı olan Haşim Taci’nin de aralarında bulunduğu 8 kişi.

Suçlamalar: savaş suçları, insanlığa karşı suç.

Ceza: 3 kişi için mahkeme 2021 sonbaharında başladı. Gerisi duruşma öncesi soruşturma altındadır.

Uluslararası Ceza Mahkemesi

Bağlam: Merkezi Lahey’de bulunan Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICC), kalıcı olarak faaliyet gösteren ve soykırım, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve saldırı suçlarından sorumlu olanları yargılayan tek uluslararası bir kurumdur. 1998 yılında, 2022 itibariyle 123 ülke tarafından onaylanan Roma Statüsü temelinde oluşturulmuştur (Rusya önce imzalamış ancak daha sonra geri çekilmiştir). ISS, Roma Statüsü’nü onaylamış veya (Ukrayna’nın Onur Devrimi ve Rus-Ukrayna savaşının başlamasından sonra yaptığı gibi) ISS ile özel bir anlaşma imzalamış ülkelerde işlenen suçları soruşturabilir. Mahkemenin yargı yetkisi, Roma Statüsü’nün (2002) yürürlüğe girmesinden sonra işlenen suçlarla sınırlıdır.

Ukrayna’daki Rus birliklerinin tam kapsamlı bir şekilde işgal edilmesinden sonra, 39 ülke Ukrayna’daki durumla ilgili olarak UCM’ye başvurdu. 2 Mart 2022’de Uluslararası Ceza Mahkemesi, Rusya Federasyonu’nun Ukrayna’ya karşı yürüttüğü saldırgan savaşla bağlantılı olarak işlenen savaş suçları ve insanlığa karşı işlenen suçlar hakkında soruşturma başlattı. UCM Savcısı Kerim Han, Rus ordusu tarafından işlenen suçlara dair kanıt topladığı Ukrayna’yı birkaç kez ziyaret etti.

Sanıklar: Kuruluşundan bu yana ve 2022 yılı itibariyle Uluslararası Ceza Mahkemesi 46 kişiyi suçladı. Sanıklar arasında eski Sudan Devlet Başkanı Ömer el-Beşir, eski Fildişi Sahili Cumhurbaşkanı Laurent Gbagbo ve Libya diktatörü Muammer Kaddafi Seyfülislam Kaddafi’nin oğlu da bulunuyor.

Suçlamalar: soykırım, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve saldırganlık suçlarıdır.

Ceza: 8 kişi hapse atıldı, 4 kişi beraat etti, 10 kişi suçlandı, 4 kişi duruşma başlamadan önce öldü. Kalan 20 kişiye ise işlemler devam ediyor. UCM tarafından 2016 yılında mahkum edilen Malili İslamcı Ahmed el-Faki el-Mehdi, Ukrayna için yararlı bir örnek teşkil eden “dini ve tarihi binalara kasıtlı saldırılar” suçundan dokuz yıl hapis cezası aldı.

Savaş suçlularının uluslararası yargılandığı önceki deneyimler göz önüne alındığında, Ukrayna’daki savaş için, Rusya Federasyonu’nun askeri ve siyasi liderliğinin insanlığa karşı suçlar, savaş suçları, saldırganlık suçları ve muhtemelen soykırımla suçlanacağı tahmin edilebilir. İnsanlığa karşı işlenen suçlar, savaş suçları ve soykırım Lahey’deki Uluslararası Ceza Mahkemesi’nde soruşturulabilir.

Bunun yerine, ne Rusya ne de Ukrayna Roma Statüsünü onaylamadığı için UCM saldırganlık suçunu soruşturamayacaktır. Bu nedenle, saldırganlık suçunu araştırmak için ayrı bir geçici yargı organı oluşturulacaktır. Ukraynalı ve uluslararası avukatlar zaten böyle bir mahkemenin kurulması için çalışıyorlar. Buna paralel olarak, Ukrayna mahkemelerinde savaş suçlarının doğrudan faillerinin yargılanması var. Böylece, 23 Mayıs’ta Kyiv Solomyanskıy İlçe Mahkemesi, Rus Çavuş Vadim Şişimarin’i sivil bir Ukraynalıyı öldürmekten ömür boyu hapis cezasına çarptırdı.

Savaş suçlularını geçmişte veya şuan yargılayan uluslararası mahkemeler birçok nedenden dolayı, her şeyden önce, süreleri için eleştirilmiştir. Bazı yerlerde, davalar uzun yıllar sürüyor ve sanıklar genellikle cezalarını görecek kadar yaşamıyorlar. Bununla birlikte, savaş suçlularının uluslararası yargılanması, tarihi olaylara ve yüksek rütbeli yetkililerin suçlardaki rolüne ışık tuttukları için büyük tarihsel öneme sahiptir. Bu mahkemeler, uluslararası suçlular için medeni bir yasal çerçeve içinde yeterli cezayı sağlayabilecek yegane mahkemelerdir. Bununla birlikte, listelenen uluslararası mahkemelerin çoğunun ancak suçlulara karşı askeri zaferden sonra mümkün olduğunu belirtmekte fayda var. Bu nedenle, Ukrayna’nın uluslararası adalet alanında daha iyi bir konuma sahip olması için düşmanı savaş alanında yenmesi gerekiyor.