Z winy Rosjan: stulecie deportacji z Ukrainy

W różnych okresach Rosjanie przymusowo wysiedlali z terytorium Ukrainy przedstawicieli różnych społeczności narodowych: Niemców, Polaków, Czechów, Żydów, ale najbardziej ucierpiała rdzenna ludność Ukrainy — Ukraińcy i Tatarzy krymscy. Zarówno deportacje, jak i inne zbrodnie przeciwko wspólnotom narodowym były wykorzystywane przez władze do karania i izolowania części ludności, która była z rosyjskiego punktu widzenia „niegodna zaufania”. Ponadto przymusowo wywiezione osoby często stawały się darmową siłą roboczą. Poprzez deportacje władze dążyły do monoetnizacjii w państwie i kontrolowania wskaźników demograficznych, faktycznie hamując rozwój społeczności narodowych.

Duża część terytorium Ukrainy przez stulecia znajdowała się pod okupacją rosyjską, wchodząc w skład Imperium albo Związku Radzieckiego. Pierwsze masowe deportacje Ukraińców rozpoczęły się w XVIII wieku, kiedy z rozkazu Piotra I tysiące ludzi wywieziono do pracy przy budowie Petersburga i Kanału Ładogi. Również w okresie I wojny światowej Imperium Rosyjskie aktywnie wykorzystywało przymusowe wysiedlenia z okupowanych terytoriów: w latach 1914–1915 z Galicji Wschodniej deportowano około 13 tys. osób, w tym metropolitę Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej Andrija Szeptyckiego i rektora Seminarium Duchownego we Lwowie Josyfa Bociana. Jednak największa liczba osób została przymusowo deportowana z Ukrainy w XX wieku, w czasach ZSRR.

Lata 1920–1940 — pierwsze deportacje sowieckie

W latach 20. XX wieku w ZSRR zaczęły powstawać obozy pracy przymusowej. Stały się one ośrodkami taniej siły roboczej wykorzystywanej do ciężkiej pracy fizycznej, na przykład przy budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego. Także deportowane osoby były wyzyskiwane do tego typu robót. W 1922 r. przy NKWD ZSRR utworzono specjalną komisję ds. deportacji do obozów pracy przymusowej. W tym samym roku wydano dekret, który zalegalizował deportację do odległych regionów ZSRR tzw. osób niegodnych zaufania. Te dwa wydarzenia dały podwaliny pod zbrodnicze deportacje przeprowadzane przez władzę radziecką.

W okresie sowieckim można wyróżnić kilka głównych etapów deportacji z Ukrainy:

– lata 1925–1928 — zebranie tzw. komisji trójstronnej Socjalistycznych Republik Radzieckich (Ukraińskiej, Białoruskiej i Rosyjskiej) w celu ponownego podziału granic. Aby „oczyścić” ziemie Starodubszczyzny, Biełgorodszczyzny, Orłowszczyzny i Donszczyzny (które wtedy trafiły do RFSRR, obecnie terytorium Federacji Rosyjskiej), setki tysięcy Ukraińców deportowano na wschód nowo powstałego państwa — do Zielonego, Malinowego i Szarego Klinu. Pierwszy znajduje się na Dalekim Wschodzie Rosji, drugi na Kubani, a trzeci na południowo-zachodniej Syberii.

– lata 1930–1936 — „zsyłka kułacka”, podczas której zamożni chłopi zostali pozbawieni mienia i wywiezieni z Ukrainy. Tylko w latach 1930–1931 na Ural, wschodnią i zachodnią Syberię, Daleki Wschód i do Jakucji wywieziono 63 817 rodzin chłopskich z Ukraińskiej SRR (a to tylko oficjalne dane!). Wykształceni, bogaci ludzie w większości nie popierali rządu sowieckiego i odmawiali z nim współpracy. Dlatego też wieloletni przywódca ZSRR, dyktator Józef Stalin oraz jego poplecznicy starali się zniszczyć zamożne ukraińskie chłopstwo jako klasę, ponieważ było ono przeszkodą w ustanowieniu władzy totalitarnej.

– 1939–1941 — kilka fal deportacji Ukraińców z zachodnich części Ukrainy i Białorusi. Właśnie wtedy ZSRR wraz z hitlerowskimi Niemcami zajęły Polskę i rozpoczęły II wojnę światową. W sumie na Syberię, Powołże, do Kazachstanu i na północ RFSRR deportowano około 1,25 mln osób. Według różnych szacunków stanowiło to od 10 do 20% ludności tych terytoriów.

Celem pierwszych deportacji było zniszczenie oporu Ukraińców wobec władzy sowieckiej. Stalin dążył do podbicia wszystkich krajów wchodzących w skład ZSRR, wymazania ich tożsamości narodowej i ustanowienia władzy totalitarnej. Poprzez wysiedlenia władze sowieckie dokonały eksterminacji i asymilacji milionów ludzi.

Nie złamało to jednak Ukraińców. W nowych miejscach łączyli się w społeczności, tworzyli ukraińskie szkoły, nadawali swoim osiedlom nazwy ukraińskich miast i pielęgnowali tradycje narodowe. Budowali nawet takie same domy jak w Ukrainie, bielili je czy też sadzili kwiaty wokół podwórek.

1944 — deportacja Tatarów krymskich

Tatarzy krymscy przeżyli trzy okupacje swojej ojczyzny. Każda z nich była rosyjska.

W 1783 r., w związku z aneksją Chanatu Krymskiego przez Imperium Rosyjskie, większość Tatarów krymskich wyjechała do Imperium Osmańskiego. 18 maja 1944 r. rozpoczęła się deportacja Tatarów krymskich z ich historycznej ojczyzny do odległych regionów Azji Środkowej i Syberii. Według oficjalnych statystyk deportowano łącznie 191 044 Tatarów krymskich, a według samospisu przeprowadzonego przez Narodowy Ruch Tatarów Krymskich — 423 100. W pierwszych latach po wysiedleniu zginęło od jednej trzeciej do połowy ówczesnej ludności krymskotatrskiej.

Podstawą deportacji były absurdalne oskarżenia o zdradę stanu, współpracę z reżimem nazistowskim w czasie II wojny światowej, ucisk nietatarskiej ludności Krymu i separatyzm. Zgodnie z uchwałą Państwowego Komitetu Obrony ZSRR „O Tatarach krymskich” z dnia 11 maja 1944 r., Beria, Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych, wraz z Kaganowiczem, Ludowym Komisarzem Komunikacji, powinni byli wysiedlić Tatarów krymskich do 1 czerwca 1944 r.

Deportacje rozpoczęły się o świcie, a już o godzinie ósmej w 25 eszelonach znajdowało się 90 tys. osób. Każda rodzina rzekomo mogła zabrać ze sobą do 500 kg ładunku, a wartość całego pozostałego lub skonfiskowanego mienia miała zostać zrekompensowana w nowej lokalizacji. Jednak deportowani podróżowali praktycznie bez jedzenia i odzieży na zmianę, a w miejscach przesiedlenia nikt na nich nie czekał.

Stalin usiłował zniszczyć wszelkie ślady obecności Tatarów krymskich na półwyspie, zakazał używania etnonimu „Tatarzy krymscy”, a przez ponad 40 lat nie było o nich żadnej wzmianki w spisach powszechnych ZSRR (1959, 1970, 1979). Ponadto po deportacji rozpoczęto proces przemianowania miejsc w celu usunięcia z nazw wsi, dzielnic i miast odniesień do narodu krymskotatarskiego. Łącznie zmieniono nazwy 1300 miejscowości na Krymie, czyli prawie 90% wszystkich toponimów (na przykład oryginalną nazwę Jedy-Kuju zastąpiło Lenino). Niestety historyczne nazwy nie zostały przywrócone przed zajęciem przez Rosję półwyspu w 2014 r. W 2016 r. Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła projekt ustawy o zmianie 75 toponimów na Krymie, którym w większości przywrócono by oryginalne brzmienie. Decyzja wejdzie w życie po wyzwoleniu półwyspu.

W 1945 r. na terytorium ówczesnego obwodu krymskiego systematycznie przesiedlano ludność z obwodów woroneskiego, kurskiego, orłowskiego i biełgorodzkiego ZSRR (obecnie Federacja Rosyjska) w celu całkowitej rusyfikacji Krymu i zniszczenia pamięci o nim jako ojczyźnie narodu krymskiego. Aby stworzyć mit o rosyjskości półwyspu, wraz z Tatarami krymskimi deportowano również 16 tys. Greków, ponad 9,8 tys. Ormian i 12,6 tys. Bułgarów.

Dopiero w 1989 r., dzięki rozwojowi narodowego ruchu krymskotatarskiego, Tatarzy krymscy mogli wrócić do swojej ojczyzny. Ówczesne władze sowieckie w żaden sposób się do tego nie przyczyniły, choć potępiły deportację, uznając ją za zbrodniczą i nielegalną. Tatarzy krymscy nie mieli jednak dokąd wrócić, ponieważ ich domy już do nich nie należały, a rząd nie wypłacał odszkodowań.

Zgodnie z uchwałą Rady Najwyższej Ukrainy w 2015 r. deportacja Tatarów krymskich z 1944 r. została uznana za ludobójstwo. W 2019 r. rządy Łotwy i Litwy przyjęły taką samą decyzję. Jednak we współczesnej Federacji Rosyjskiej, mimo iż nazywa się ona prawną następczynią ZSRR, nie wytoczono żadnego procesu sądowego o winę lub skazanie sprawców ludobójstwa.

W 2014 r. Federacja Rosyjska ponownie zajęła Półwysep Krymski. Co najmniej 30 tys.Tatarów krymskich wyjechało z półwyspu na terytorium Ukrainy kontynentalnej. Nie mniej niż 150 Tatarów krymskich w świetle prawa FR ma status więźniów politycznych i jest prześladowanych w rezultacie sfabrykowanych spraw karnych.

Temat deportacji i niszczącego wpływu Federacji Rosyjskiej na Tatarów krymskich stał się obecny w dyskursie ukraińskim jeszcze przed okupacją półwyspu. W 2013 r. ukazał się film „Chajtarma”, którego fabuła dotyczy deportacji z 1944 roku. Za to w 2016 r. ukraińska piosenkarka pochodzenia krymskotatarskiego Jamala wygrała Konkurs Eurowizji piosenką „1944”, która miała opowiedzieć Europie o tragicznych wydarzeniach z historii Tatarów krymskich.

Przywódca narodu krymskotatarskiego Mustafa Dżemilew przyznaje, że już w 2014 r. Tatarzy krymscy byli gotowi bronić integralności państwa razem z Ukraińcami. Obecnie nie wierzy w dyplomatyczne metody wyzwolenia Krymu, ale jest przekonany, że można do tego doprowadzić metodami wojskowymi — pod warunkiem, że Ukraińcy i Tatarzy krymscy będą działać razem.

1944–1951 — deportacja Ukraińców z regionów zachodnich

W czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu ZSRR zajął nowe regiony Ukrainy (m.in. Wołyń, Besarabię, Bukowinę, Galicję, Zakarpacie), które wcześniej należały do ​​innych państw. Wyzwolenie spod okupacji niemieckiej, zamiast długo oczekiwanej ulgi, przyniosło Ukraińcom nowe represje, w szczególności deportacje. Odbywały się one w kilku falach — pod pretekstem wyzwolenia terytoriów od „banderowców”, „nacjonalistów” i „kułaków”. W rzeczywistości reżim totalitarny dążył do wymazania tożsamości narodowej i fizycznego zniszczenia „niegodnych zaufania” Ukraińców.

Łącznie w latach 1944–1951 (a w niektórych przypadkach do 1952 r.) wysiedlono prawie 750 tys. Ukraińców. Pierwsze fale wysiedleń miały miejsce w latach 1944–1946. Była to kara za opór mieszkańców tych terytoriów, ich pragnienie niepodległości i walkę z sowietami w szeregach OUN-UPA. Ukraińcy z zachodnich regionów znajdujących się pod rządami Polski — Łemkowszczyzny, Bojkowszczyzny Zachodniej, Nadsania, Ziemi Chełmskiej i Podlasia — zostali przesiedleni do różnych regionów Ukraińskiej SRR: do Galicji, Nadczarnomorza, na Słobożańszczyznę i Doniecczyznę. Ta deportacja była przeprowadzona przez komunistyczne rządy ZSRR i Polski Ludowej. Nazwano ją „dobrowolnym przesiedleniem” i obiecano „odpowiednią rekompensatę majątkową”. W rzeczywistości przez większość czasu ludzie borykali się z niewolnictwem kołchozowym i brakiem mieszkań — podczas wysiedleń władze tworzyły „listy ewakuacyjne” z wykazem utraconego mienia i jego wartości, ale w rzeczywistości nikt nie zwracał na to uwagi.

Większość deportowanych otrzymała status przesiedleńców specjalnych, a część z nich została osadzona w specjalnych obozach. Prowadzono masową polityczną akcję terenową w celu „reedukacji” Ukraińców. Wszystkich niezadowolonych z takiej polityki zatrzymywano i sądzono jako „elementy nacjonalistyczne”. Niektórzy próbowali wrócić na swoje ziemie, ale rzadko się to udawało i często kończyło się aresztowaniami. Dziś Ukraińcy, wspólnie z Polakami próbują przepracować tę traumę. Na przykład w 2021 r. ukazał się film dokumentalny „Deportacja 44–46”, który opowiada o tamtych wydarzeniach.

Kolejna fala deportacji miała miejsce w 1947 r. Ukraińcy, którzy nie opuścili swoich domów w poprzednich latach, zostali deportowani w ramach akcji „Wisła” przez komunistyczne władze polskie przy wsparciu kierownictwa sowieckiego i Trzeciej Republiki Czechosłowackiej. Głównym celem akcji była czystka etniczna na ziemiach Łemkowszczyzny, Nadsania, Podlasia i Ziemi Chełmskiej. W ciągu kilku miesięcy przymusowo wysiedlono niemal 150 tys. Ukraińców, z czego prawie 4 tys. osadzono w obozie koncentracyjnym w Jaworznie (na terytorium Polski), blisko 3 tys. członków OUN-UPA aresztowano, a 655 osób zginęło podczas operacji.

Tego samego roku, w 1947 r. Krugłow, minister spraw wewnętrznych ZSRR, poinformował o przesiedleniu ponad 77 tys. „aktywnych nacjonalistów i bandytów” z zachodnich regionów Ukrainy. Ukraińcy zostali wysłani do pracy w przemyśle węglowym we wschodnich regionach ZSRR oraz do obwodu omskiego (obecnie Federacja Rosyjska). Istnieją też dowody na to, że do sowieckich garnizonów na terytorium Rosji były wysyłane osobnymi eszelonami ukraińskie kobiety. Były okaleczane, padały ofiarami gwałtów, a wszystkie te fakty były w czasach sowieckich przemilczane.

Odrębne wymiany terenów przygranicznych między ZSRR a Polską Ludową miały miejsce w latach 1948 i 1951. Tym wydarzeniom znów towarzyszyły deportacje Ukraińców. Na przykład w 1948 r., zgodnie z dekretami Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, osoby oskarżone o „złośliwe unikanie pracy w rolnictwie i antyobywatelski tryb życia” zostały deportowane z terytorium Ukrainy na 8 lat. Z takimi zarzutami spotkało się również wielu mieszkańców wschodnich i centralnych regionów Ukrainy, którzy przeżyli głód w 1947 r. Pozbawieni jedzenia i pracy, fizycznie nie byli oni w stanie wypełnić rocznej normy dni roboczych.

2022 rok. Deportacja, która nadal trwa

W 2022 r., w czasie pełnowymiarowej wojny, Federacja Rosyjska ponownie deportuje Ukraińców z czasowo okupowanych terytoriów, o czym szerzej pisaliśmy w jednym z naszych tekstów. Od początku września wiadomo już o ponad 1,2 mln deportowanych osób, w tym dzieci. Ukraińcy, podobnie jak sto lat temu, są zsyłani do odległych regionów Federacji Rosyjskiej: na Daleki Wschód i Kaukaz Północny. Federacja Rosyjska wymyśla prawa, które legitymizują jej działalność przestępczą i „ochronę” miejscowej ludności. W rzeczywistości zarówno w czasach Imperium oraz ZSRR, jak i dziś, rosyjscy politycy z całych sił starają się utrzymać rosyjski mit narodowy, oparty na nienawiści do rdzennej ludności okupowanych terytoriów.

Federacja Rosyjska tylko w czasach ZSRR przeprowadziła ponad 10 deportacji z terytorium Ukrainy. Skala tej tragedii jest wciąż trudna do zrozumienia. Ukraińcy doświadczyli straszliwego zbiorowego bólu, który dotknął co najmniej cztery pokolenia. W 2022 r. Rosjanie znów deportują Ukraińców z czasowo okupowanych terytoriów i wciąż nie ma skutecznej procedury powrotu wszystkich ukraińskich obywateli. Wojna trwa. Jednak tym razem — w przeciwieństwie do poprzednich deportacji i innych zbrodni wojennych Rosjan — Ukraina ma szansę przeżyć to inaczej. Wcześniej, gdy Ukraina była częścią ZSRR, Ukraińcom zabroniono wspominać o strasznej polityce rządu pod groźbą represji, a świat nie wiedział o tragedii i jej nie rozumiał. Teraz społeczność międzynarodowa jest po stronie Ukrainy i jest gotowa jej wysłuchać.

Teraz możemy rozmawiać o naszych doświadczeniach, lepiej je rozumieć dzięki filmom, śledztwom, piosenkom, dziełom literackim itp. Aby przerwać cykl przekazywania kolejnym pokoleniom zbiorowych traum, musimy o nich mówić, jasno i konkretnie określać, co się z nami stało i kto jest temu winny. Ówcześni sprawcy nie zostali ukarani, ale ich przestępstwa nie uległy przedawnieniu. Aby nie powtórzyć błędów przeszłości, świat musi się zjednoczyć i sprawić, by obecni zbrodniarze ponieśli odpowiedzialność za obecne rosyjskie deportacje. Uznanie reżimu rosyjskiego za terrorystyczny, a wojny z Ukrainą za ludobójstwo to pewne kroki w kierunku utworzenia skutecznych trybunałów.

Chronologia deportacji

16 października 1922 — przy NKWD ZSRR powołano Komisję Specjalną ds. deportacji do obozów pracy przymusowej.

10 sierpnia 1922 — dekret WCIK „O wysiedleniach administracyjnych”, który dawał prawo do deportacji wszystkich podejrzanych osób do odległych regionów ZSRR.

28 marca 1924 — dekret „O uprawnieniach OGPU w zakresie wysiedleń administracyjnych, zesłań i osadzania w obozach koncentracyjnych”.

4 kwietnia 1925 — OGPU otrzymało prawo do zakazywania osobom uznanym za „społecznie niebezpieczne” mieszkania w określonych miejscowościach.

12 czerwca 1929 — uchwała „O deportacji szczególnie niebezpiecznych przestępców”.

20 lutego 1930 — uchwała KC KPZR(b) o konieczności przymusowego wysiedlenia 200–300 tys. rodzin z terenów kolektywizacji, przede wszystkim do regionów Kazachstanu.

czerwiec 1931 — w ramach GUŁagu utworzono Wydział Osad Specjalnych.

25 listopada 1935 — uchwała KC KP(b)U „O wysiedleniach z zachodniego pasa granicznego Ukraińskiej SRR”.

28 kwietnia 1936 — uchwała RKL ZSRR „O wysiedleniu z Ukraińskiej SRR 15 tysięcy gospodarstw polskich i niemieckich do obwodu karagandyjskiego Kazachskiej ASRR”.

13 kwietnia 1938 — okólnik nr 80 NKWD ZSRR w sprawie rejestracji przesiedleńców specjalnych.

wrzesień 1939–czerwiec 1941 — z zachodniej części Ukrainy deportowano ponad 500 tys. osób.

1940 — utworzono zarząd poprawczych kolonii pracy (ITK) i przesiedleń specjalnych w ramach GUŁAGu.

marzec 1943 — uchwała Państwowego Komitetu Obrony ZSRR „O specjalnych środkach w zachodnich regionach Ukrainy”, która zobowiązała NKWD ZSRR do wysiedlenia rodzin „aktywnych członków OUN-UPA na odległe tereny ZSRR”.

7 stycznia 1944 — rozporządzenie nr 20 podpisane przez Ł. Berię, w którym komisarz ludowy nakazał aresztowanie „wszystkich ujawnionych wspólników na terytorium Ukrainy z konfiskatą mienia na podstawie rozkazu NKWD ZSRR nr 001552″.

31 marca 1944 — rozkaz NKWD ZSRR nr 122 podpisany przez Ł. Berię w sprawie represjonowania członków rodzin OUN-owców.

marzec 1944 — w paragrafie 8. uchwały Państwowego Komitetu Obrony ZSRR „O specjalnych środkach w zachodnich regionach Ukrainy” wskazano: „Zobowiązać NKWD ZSRR do wysiedlenia rodzin aktywnych członków OUN, UPA i UNRA do odległych obszarów ZSRR”.

24 marca 1944 — w strukturach NKWD ZSRR powołano Wydział Osad Specjalnych.

31 marca 1944 — zarządzenie NKWD nr 122 podpisane przez Ł. Berię „O deportacji do odległych obszarów Kraju Krasnojarskiego, obwodów irkuckiego, omskiego i nowosybirskiego członków rodzin OUN-owców oraz aktywnych powstańców, zarówno aresztowanych, jak i zabitych w walkach”.

5 i 15 kwietnia 1944 — instrukcja „O trybie deportacji członków rodzin OUN-owców i aktywnych powstańców w odległe regiony ZSRR” oraz wytyczne „O trybie wysiedlenia rodzin aktywnych członków OUN i UPA”.

29 października 1944 — uchwała Państwowego Komitetu Obrony nr 684-c, zgodnie z którą „w celu edukacji robotniczej” miejscem zesłania uczestników walk narodowowyzwoleńczych i członków ich rodzin były Komi ASRR, a także obwody archangielski, kirowski i mołotowski.

15 maja 1945, Lwów — podczas narady sekretarzy komitetów obwodowych KP(b)U oraz kierowników oddziałów regionalnych NKWD i NKGB M. Chruszczow zażądał deportacji rodzin buntowników na odległe tereny ZSRR.

19 maja 1945 — apel kierownictwa Ukraińskiej SRR „do robotników, chłopów i inteligencji zachodnich obwodów Ukrainy”, w którym ostrzegano, że w razie niestawienia się zgodnie z obowiązkiem do 20 lipca „wobec wszystkich członków band zostaną zastosowane surowe środki”.

20 kwietnia 1946 — dyrektywa MSW ZSRR nr 97 w sprawie deportacji „byłych policjantów, własowców i innych osób”.

10 września 1947 — uchwała Rady Ministrów (RM) ZSRR nr 3214 zgodnie z decyzją Nadzwyczajnego Zebrania MGB ZSRR w sprawie wysiedlenia do osad specjalnych „rodzin członków OUN, wspólników członków OUN i ich rodzin, kułaków nacjonalistów i ich rodzin”.

15 października 1947 — tajna uchwała nr PB-148/142 KC KP(b)U oraz RM Ukraińskiej SRR „O trybie użytkowania ziemi i mienia pozostałych po wysiedleniu rodzin nacjonalistów i bandytów”.

21 lutego 1948 — dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR „O wysiedleniu z Ukraińskiej SRR osób, które złośliwie unikają pracy w rolnictwie i prowadzą antyspołeczny, pasożytniczy tryb życia”.

23 lutego 1948 — dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o zesłaniu skazanych „członków band OUN” po odbyciu kary w poprawczych obozach pracy.

26 listopada 1948 — dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR „O odpowiedzialności karnej za ucieczkę z miejsc przymusowego i stałego osiedlenia osób wysiedlonych na odległe tereny Związku Radzieckiego w czasie wojny ojczyźnianej”.

1950 — utworzono 9. departament MGB ZSRR, który był odpowiedzialny za osady specjalne.

15 kwietnia 1950 — rozkaz MSW ZSRR nr 00248 „O ogłoszeniu wysiedlonym OUN-owcom pozostawienia ich na zawsze w osadach specjalnych”.

13 lutego 1951 — uchwała RM ZSRR nr 377-100 „O deportacji z Ukrainy byłych żołnierzy Armii Andersa i członków ich rodzin”.

1944–1952 — z terenów zachodnich obwodów Ukrainy deportowano 203 662 osoby.

30 października 1954 — powołano 4. departament MSW ZSRR ds. ewidencji i kontroli osad specjalnych.

5 lipca 1954 — uchwała KC KPZR i RM ZSRR „O zniesieniu niektórych ograniczeń statusu prawnego przesiedleńców specjalnych”. Nie dotyczyła ona ukraińskich nacjonalistów i członków ich rodzin deportowanych z zachodnich regionów Ukrainy.

29 marca 1959 — w związku z wyrejestrowaniem przesiedleńców specjalnych 4. departament MSW ZSRR ds. nadzoru nad osadami specjalnymi został zlikwidowany.

15 czerwca 1959 — dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR „O odpowiedzialności byłych przesiedleńców specjalnych za samowolny powrót do miejsc, z których zostali wysiedleni”, za naruszenie którego groziła 3-letnia deportacja.

14 listopada 1989 — deklaracja Rady Najwyższej ZSRR zniosła ograniczenia deportacyjne.

Wszystkie deportowane narody zostały zrehabilitowane.