Jak Rosja niszczy tożsamość ukraińskich dzieci na terytoriach okupowanych

Oficjalnie za dzień początku okupacji Półwyspu Krymskiego uznaje się 27 lutego 2014 r., co potwierdza decyzja Europejskiego Sądu Praw Człowieka. Wtedy też rozpoczęła się wszechstronna integracja okupowanego półwyspu w sferę „ruskiego miru”. Nie ominęło to również systemu oświaty, którą Putin już na początku swoich rządów uczynił instrumentem indoktrynacji dzieci i młodzieży, wpajania im chorobliwej wersji patriotyzmu.

W związku z tym, na terytorium Krymu w placówkach edukacyjnych nauka odbywa się po rosyjsku, dzieci uczone są „tradycyjnych rosyjskich wartości” i aktywnie wcielane do rosyjskich dziecięcych i młodzieżowych ruchów, włącznie z militarnymi. Możliwość korzystania z nauki po ukraińsku w trybie stacjonarnym ma tylko 197 dzieci, a zgodnie z ukraińskim programem nie uczy żadna krymska szkoła.

Co ważne, po rozpoczęciu okupacji kolejnych ukraińskich terenów w 2022 r., rosyjski przywódca ogłosił, że to właśnie dzięki zmianie ukraińskiego systemu oświaty na rosyjski obszary te fundamentalnie utwierdzają się w roli części Rosji, a ludzie będą mogli docenić zalety nowego życia. Niestety, kraj-agresor wypróbował już ten scenariusz na niemal 200 tys. ukraińskich uczniach, którzy przebywali na terenie Krymu w momencie jego zajęcia i którzy żyją tam teraz. Trzeba jednak pamiętać, że takie szacunki są przybliżone i nieostateczne, gdyż na razie brak źródła z oficjalnymi danymi na ten temat, a statystyki Sewastopola ze względu na szczególny status miasta ujmowane są zazwyczaj oddzielnie.

Pomimo wszystkich dyplomatycznych wysiłków Ukrainy i jej zagranicznych partnerów, Rosja nadal kontroluje Krym, dlatego też „Centrum Edukacji Obywatelskiej »Almenda«“ od 2014 r. monitoruje sytuację w sferze edukacji na obszarze tymczasowo okupowanego półwyspu. Organizacja została utworzona w 2011 w Jałcie w celu edukacji w zakresie praw człowieka, a po zajęciu Krymu była zmuszona ewakuować się do Kijowa i zmienić kierunek działalności. Obecnie jej zespół dokumentuje rosyjskie zbrodnie przeciwko ukraińskim dzieciom, które żyją na Krymie i w okupowanych częściach Tawrii i Przyazowia. Przede wszystkim, „Almenda” zbiera informacje z otwartych źródeł, analizuje w szczególności publikację miejscowych mediów i sieci społecznościowych, włącznie ze stronami kontrolowanych przez Rosję organizacji i urzędów, dlatego, że często jest to jedyne źródło informacji o tym, co dzieje się na okupowanych terytoriach.

Po pełnoskalowej agresji FR, kiedy pod okupacją znalazły się inne tereny Ukrainy na południu, oczywiste stało się to, że w obszarze oświaty okupanci działają zgodnie z opracowanym na Krymie algorytmem, który zespół „Almendy” nazywa „krymskim scenariuszem” zniszczenia tożsamości poprzez edukację. W tym materiale, stworzonym na bazie raportów monitorujących z cyklu „Uniwersalny żołnierz” (luty 2022 do lipca 2023), badacze opowiadają, na ile silny ideologiczny wpływ wywiera władza FR na ukraińskie dzieci, które dalej mieszkają na okupowanych terenach, i jakie wyzwania czekają Ukraińców po wyzwoleniu tych terenów od najeźdźców.

Czym jest „krymski scenariusz” zniszczenia tożsamości poprzez edukację?

Usunięcie ukrainoznawczego komponentu w oświacie, indoktrynacja i militaryzacja dzieci i młodzieży to trzy etapy, z których, zdaniem badaczy „Almendy”, składa się „krymski scenariusz”, który FR stosuje już od 2014 r. Wszystkie te elementy mogą być wdrażane równolegle, o czym świadczy bieżąca sytuacja. Jednak najgorsze jest to, że kraj-agresor nie zatrzymał się tylko na terytorium Krymu – przetwarza na swoją modłę proces edukacji także na innych okupowanych terenach Ukrainy. Rosja, poprzez wykorzenienie z edukacji elementu ukrainoznawczego w okupowanych przez siebie miejscowościach, działa tak, żeby tamtejsi mieszkańcy stracili kulturowy, w szczególności językowy, związek z Ukrainą. Znacząco komplikuje to procesy reintegracji, szczególnie wśród dzieci, które narodziły się w trakcie okupacji i faktycznie poza kręgiem rodzinnym (w najlepszym wypadku) nie miały styczności z językiem ukraińskim.

Poprzez palenie niewidzialnych mostów pomiędzy Ukrainą i tymczasowo okupowanym półwyspem, Rosja już ponad 10 lat przymusowo zanurza mieszkańców Krymu w swoją ideologiczną przestrzeń. Celem indoktrynacji jest wytworzenie lojalności do Rosji, wzmocnienie korzystnych dla niej narracji w świadomości ludzi, a więc faktycznie wychowanie „przydatnych” obywateli, którzy nie są zdolni do samodzielnej analizy informacji, a przede wszystkim – nie kwestionują prawidłowości działań rosyjskiego rządu.

Kolejnym jej celem jest werbunek na okupowanych terytoriach, gdyż otrzymanie rosyjskiego paszportu, nawet przymusowo, daje formalny powód do powołania do wojska w siłach zbrojnych FR. Wbrew przepisom prawa międzynarodowego, zgodnie z danymi prokuratury Autonomicznej Republiki Krymu, od 2015 do 2023 r. Rosja przeprowadziła na półwyspie 16 kampanii poboru dla młodych mężczyzn w wieku 18-30 lat. W ten sposób do służby w rosyjskich siłach zbrojnych zmuszono ponad 39 tys. Krymian.

Ponadto już od 2014 r. w zakładach oświaty na Krymie wprowadzono „wojskowo-patriotyczne wychowanie”, które nakierowane jest na przygotowanie do służby w siłach zbrojnych, a od 2022 r. podstawowe szkolenie wojskowe jest integralną częścią programów szkolnych. Zatem od szkolnych lat dzieci przygotowywane są do służby w rosyjskiej armii, a po zakończeniu szkoły każdy młody mężczyzna, zdolny do służby zasadniczej, musi „wykonać obowiązek związany ze służbą w armii Rosji”. Pobór młodych Krymian do armii FR, zgodnie z przepisami Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunały Karnego, jest zbrodnią wojenną.

Tak więc indoktrynacja prowadzi do następnego etapu – militaryzacji, której celem jest przygotowanie obywateli do służby wojskowej w siłach zbrojnych FR, a także – do walki za ten kraj.

Propaganda kultu wojny wśród dzieci i młodzieży, w szczególności na tymczasowo okupowanych terenach Ukrainy, zgodnie z zamiarem FR ma wykształcić pozytywny stosunek do interwencji, w których Rosja brała, bierze czy będzie brała udział. Istnieje także koncepcja „heroizmu oswobodzicieli”, którą Rosjanie pielęgnują przez całe pokolenia i która uzasadnia również wojnę, którą Rosja rozpoczęła w Ukrainie.

Wspólnym celem wszystkich tych trzy elementów – niszczenia języka i historii Ukrainy, indoktrynacji i militaryzacji, jest zatarcie ukraińskiej tożsamości mieszkańców okupowanych terenów i „reedukacja” ich na „swoich” obywateli, gotowych do walki przeciwko Ukrainie i do śmierci za FR.

Niestety, właśnie tak kończą się historie niektórych młodych mężczyzn z tymczasowo okupowanego Krymu, którzy poprzez wpływ rosyjskich władz zginęli w wojnie przeciwko Ukrainie. FR umieszcza ku ich czci tablice pamiątkowe w krymskich instytucjach oświaty. Część z poległych była jeszcze uczniami w początkowym okresie okupacji i odbyła służbę zasadniczą w rosyjskim wojsku. Niestety tacy mieszkańcy półwyspu, odczuli na sobie działanie „krymskiego scenariusza” w ten sposób, że zostali jego ofiarami.

Etap 1. Likwidacja języka i historii Ukrainy w edukacji

Pierwszym etapem stosowanego przez FR procesu niszczenia tożsamości Ukraińców, jest usunięcie ukrainoznawczego elementu w edukacji. Kraj-agresor na okupowanym Krymie i na kontynentalnym południu Ukrainy w tym celu podjął następujące działania:

– faktyczne wykorzenienie języka ukraińskiego w kulturze i przestrzeni publicznej,
– rusyfikacja edukacji: zamiana ukraińskich podręczników na rosyjskie, zakaz nauczania przedmiotów o tematyce ukraińskiej (w szczególności historii Ukrainy, języka i literatury ukraińskiej),
– przekłamanie historii Tatarów krymskich w podręcznikach szkolnych, przedstawiające ich jako popleczników niemieckich wojsk i przekręcające historię deportacji tego narodu w 1944 r.,
– częściowa zamiana miejscowych nauczycieli na rosyjskich pedagogów i aktywna ideologiczna „reedukacja” ukraińskich pracowników oświaty,
– prześladowania ukraińskich aktywistów.

Krym i Sewastopol. Niszczenie podręczników i utrata związków z językiem ojczystym

Już od 1 września 2014 r. w szkołach tymczasowo okupowanego Krymu rozpoczęto naukę zgodnie z rosyjskim programem i, odpowiednio, w języku rosyjskim. Od wtedy więc krymscy uczniowie nie otrzymują ukraińskiej edukacji i nie mogą uczyć się po ukraińsku, ani nie uczą się przedmiotów z zakresu wiedzy o Ukrainie (języka, literatury, historii itp.). Zgodnie z danymi Krym SOS, do inwazji FR na półwysep, języka ukraińskiego uczyło się tam 100% uczniów (191 tys. dzieci), a zgodnie z danymi okupacyjnej administracji Krymu, w 2022 r. było to tylko 0,1% uczniów (łącznie 197 osób).

Ukraińskie podręczniki były konfiskowane i niszczone już od 2014 r., a zastąpiły je rosyjskie, zgodne z propagandą. Członek Medżlisu (rządu) narodu krymskotatarskiego Eskander Barijew opowiadał, że w jednej z placówek oświatowych w pobliżu Symferopola książki i programy nauczania, wydane w Ukrainie, demonstracyjnie niszczono na oczach uczniów. Ukraińskie książki usuwano z bibliotek jako „literaturę ekstremistyczną”, a z mediów ukraińskojęzycznych obecnie dostępne jest jedynie czasopismo „Krym dzisiaj” (stworzone w 2020 r. przy wsparciu „głowy Republiki Krymu” Serhija Aksionowa i wydawane do dzisiaj w cyklu trzymiesięcznym), ale wzmianki o nim znaleźć można co najwyżej w raportach przedstawicieli okupacyjnej administracji. Co ciekawe, rosyjscy propagandziści rzekomo wysłali pierwszy egzemplarz tego czasopisma prezydentowi Ukrainy, Wołodymyrowi Zełenskiemu, żeby pokazać, jak na okupowanym Krymie rozwijają i pielęgnują ukraiński język.

Minister Edukacji FR Siergiej Krawcow w styczniu 2023 r. ogłosił, że w tymże roku w krymskich szkołach pojawią się podręczniki, które zawierać będą rozdział o „operacji specjalnej”. W maju 2023 r. pojawiło się zdjęcie podręcznika do 10-11 klasy, gdzie mowa o „kijowskim antynarodowym reżimie” na terytorium Ukrainy i walce Rosji z „kolektywnym Zachodem”. Rozdział kończy się słowami: „Nasza sprawa sprawiedliwa! Wróg będzie rozbity! Zwycięstwo będzie z nami!”. W innym podręczniku dla 11 klasy Ukrainę nazywa się „ultranacjonalistycznym państwem”, a ukraińskie siły zbrojne nazywane są „neonazistami”. W podręcznikach, które również mają zostać wprowadzone na tymczasowo okupowanych terenach i które rekomendowane są jako materiał do przygotowania do rosyjskiego Jedynego Egzaminu Państwowego w 2024 r. (ros. Единый государственный экзамен, zdawany na koniec szkoły średniej – przyp. tłum.), absolwenci szkół będą musieli wskazać przyczyny tak zwanej „operacji specjalnej”. Co oczywiste, każdy z wariantów odpowiedzi jest absurdalny i w duchu „ruskiego miru”.

Pod okupacją cierpią również ukraińscy pracownicy oświaty. Już w 2014 r. nauczycieli języka ukraińskiego zmuszano do tego, aby przekwalifikowali się zgodnie ze standardami FR i uczyli języka rosyjskiego. Ci, którzy na własne ryzyko zdecydowali się iść przeciwko systemowi, zmieniali zawód, żeby móc zarabiać na życie nie współpracując przy tym z okupantami.

FR aktywnie stymulowała przenoszenie własnych nauczycieli na tymczasowo okupowany Krym, na przykład przez program „Wiejski nauczyciel”. W 2022 wzięło w nim udział 25 pedagogów.

Dużo trudniej jest również uzyskać wykształcenie w języku krymskotatarskim. Zgodnie z danymi okupacyjnej administracji Krymu, w 2023 r. tylko 3,2% uczniów (7,3 tys.) uczy się w języku krymskotatarskim. Rosyjskie władze usuwają ten język z użytku.

Wszystko to świadczy o tym, że FR robi wszystko, co w jej mocy, żeby mieszkańcy tymczasowo okupowanego Krymu stracili językowe związki z Ukrainą, a ci Krymianie, których językiem ojczystym jest krymskotatarski, także z nim. Dzieci, urodzone pod okupacją, praktycznie nie mają kontaktu z ojczystą mową w przestrzeni publicznej, gdyż okupacyjne władze stygmatyzują ją jako „język wroga”. Natomiast ważne jest to, że nawet w takich warunkach mieszkańcy okupowanego Krymu dalej stawiają opór najeźdźcom i zachowują własną tożsamość, bez względu na to, jak trudne i niebezpiecznie może to być.

Kontynentalne południe Ukrainy. Nowa klasyka dla dzieci i porwania nauczycieli

Z początkiem pełnoskalowej inwazji obszar terenów okupowanych przez Rosję mocno się rozszerzył i obejmuje ukraińskie ziemie zagrabione w 2022 roku.

W maju 2022 r. nowo mianowani urzędnicy okupacyjnej administracji na wschodzie i południu Ukrainy powiadomili, że tamtejsze placówki oświatowe przechodzą na naukę w języku rosyjskim, z możliwością utworzenia ukraińskich klas na prośbę rodziców. Takie decyzje pozwalają wspierać propagandową opowieść o rzekomym zachowaniu kulturowych praw Ukraińców na „wyzwolonych” terenach. Na pozór wygląda to jak „gest dobrej woli”, ale w rzeczywistości samozwańczy administratorzy systematycznie zastraszają i wywierają nacisk na rodziców, aby zrzekli się nauki ukraińskiego języka i literatury.

Historia Ukrainy na tych obszarach nie jest w ogóle nauczana, jest natomiast „denazyfikowana”; z bibliotek usuwane są książki, które podważają rosyjską wersję historii. Dla przykładu, „MSW Rosji w obwodzie chersońskim” chwaliło się tym, że z biblioteki osady Nowotrojićke usunięto książki o Hołodomorze 1932-1933 r. i współczesnej rosyjsko-ukraińskiej wojnie, a także książkę amerykańskiej laureatki Pulitzera Anne Applebaum o stalinowskich represjach. Dzieci otrzymują za to podręczniki, w których przedstawia się przychylną (dla Rosji) wersję wydarzeń historycznych. Na przykład, sobór Sofijski i Złotą Bramę w Kijowie przedstawia się jako „artystyczne dziedzictwo Rosji”, a wydarzenia Majdanu 2014 r. nazywane są „zamachem stanu”, który był sponsorowany przez kraje NATO, w szczególności USA i państwa UE.

Z publicznego obiegu usuwane są ukraińskie podręczniki i książki, które zgodnie z „ekspertyzą” rosyjskiego Ministerstwa Edukacji, uznane są za takie, które „wypaczają prawdę historyczną i pielęgnują nienawiść do Rosji”. Zamiast nich przywożone są rosyjskie, z „poprawnym politycznie” podejściem do historii. Analiza wprowadzonych na okupowanych terytoriach podręczników potwierdza, że kolonizacyjna polityka FR w obszarze edukacji ukierunkowana jest na zmianę świadomości ludności okupowanych terenów i utrudnienie (czy pełne uniemożliwienie) ich mentalnego powrotu do ukraińskiej przestrzeni.

Okupanci nie pominęli też miejscowych bibliotek. Na przykład, w maju 2022 r. z centralnego zbioru książek Melitopola usunięto książki historyczne i ukraińską literaturę klasyczną, która rzekomo „szerzy ideę nacjonalizmu”. W czerwcu tego samego roku cały centralny system biblioteczny miasta otrzymał kilka tysięcy pozycji z Rosji: klasyczne utwory rosyjskiej literatury, literaturę historyczną i wojskową oraz książki dla dzieci w wieku szkolnym i przedszkolnym. Uczniom okupowanego południa w lutym 2023 przekazano książki rosyjskich klasyków, w szczególności Aleksandra Kuprina, Mariny Cwietajewej, Antona Czechowa, Iwana Turgieniewa i innych, a także książki dla dzieci. Warto zauważyć, że takie działania Rosjanie nazywają „misjami humanitarnymi”, mającymi rzekomo poprawić sytuację dzieci na tych terenach.

Wojna na pełną skalę zaktywizowała wśród Ukraińców dyskusję na temat tego, czym jest dla nich (i całego świata) tak wychwalana klasyczna rosyjska literatura. Wniosek jest jeden – to niezauważalny, ale niezwykle silny instrument miękkiego wpływu, który legitymizuje kolonizacyjną politykę Rosji i propaguje pogardliwe podejście do zniewolonych przez nią narodów, w tym i Ukraińców. Dzieci, które całymi latami wychowują się na takiej literaturze – a od 2014 r. wielu zakończyło już podstawową i średnią szkołę – po deokupacji będą potrzebowały długotrwałej edukacyjnej pracy fachowców, aby przestawić hierarchię wartości na taką, którą kierują się demokratyczne państwa.

W sierpniu 2023 r. okupanci ogłosili, że łącznie planowali w tym roku dostarczyć do Ukrainy około 2 mln rosyjskich książek.

Tak jak na Krymie, pracownicy systemu oświaty Przyazowia i kontynentalnej Tawrii poddawani są „wychowawczemu zastraszaniu” – zmuszani są przechodzić na rosyjskie standardy edukacji. Emocjonalna presja, pogróżki, a nawet porwania tych, którzy odmawiają współpracy z okupacyjną władzą – to wszystko instrumenty zmiany przestrzeni społeczno-kulturowej, z których korzysta FR.

Rodzice są pozbawiani prawa do zdalnego nauczania dzieci w ukraińskim systemie oświaty, a nawet praw do edukacji domowej – ci, którzy nie chcą wysyłać dzieci do zrusyfikowanych szkół, są prześladowani. Wszystkie te wysiłki FR, łącznie z nieustannym zagrożeniem życia (aktywne działania zbrojne w niektórych regionach) i towarzyszącymi mu utrudnieniami w realiach pełnoskalowej wojny (ograniczony dostęp do Internetu, brak artykułów pierwszej potrzeby) skierowane są na to, żeby ukraińskie dzieci nie mogły otrzymać ukraińskiej edukacji. W ten sposób od małego progresywnie oddalane są od ukraińskiego kontekstu.

Etap 2. Indoktrynacja ukraińskich dzieci po rosyjsku

Drugim składnikiem „scenariusza krymskiego” jest indoktrynacja, dzięki której FR ugruntowuje w świadomości ludzi korzystne dla niej narratywy o „tradycyjnych rosyjskich wartościach”. Chodzi w szczególności o patriotyzm, obywatelskość, służbę „Ojczyźnie” i odpowiedzialność za jej los, priorytet duchowego nad materialnym, kolektywizm, pomoc wzajemną, pamięć historyczną i dziedzictwo oraz jedność narodów Rosji. Razem z izolacją od ukraińskiego kontekstu wzmacnia to pożądany przez okupantów efekt reedukacji Ukraińców na Rosjan. FR za pośrednictwem edukacji, mediów i kultury masowej na ukraińskich ziemiach, które okupuje, zapoczątkowała i kontynuuje następujące działania:

– narzuca samoidentyfikację jako prawdziwego obywatela FR i na wszystkie sposoby zaszczepia poczucie dumy z przynależności do „wielkiej Ojczyzny” (poprzez udział w wydarzeniach masowych, które wychwalają Rosję, wycieczki do historycznych miejsc, w szczególności „chwały” radzieckiej armii w trakcie „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej”),

– wciela uczniów i studentów do rosyjskich młodzieżowych ruchów, które propagują rosyjskie „tradycyjne wartości” i jednocześnie militaryzują ich świadomość („Orlęta FR”, „Ruch pierwszych” (ros. Движение первых), „Wolontariusze Zwycięstwa” (ros. “Волонтеры Победы”) i inne),

– wykrzywia obraz Ukrainy, pozycjonując ją w podręcznikach historii jako faszystowskie i neonazistowskie państwo,

– formuje w świadomości ludzi obraz kolektywnego Zachodu (krajów UE, USA i innych) jako wroga, nieprzyjaznych krajów.

Krym i Sewastopol. Propagandowe legendy i flash moby

W 2014 r. okupacyjny rząd Krymu zatwierdził „Koncepcję patriotycznego i duchowo-moralnego wychowania w Republice Krym”. Po analizie tego dokumentu badacze „Almendy” doszli do wniosku, że system formalnej i nieformalnej oświaty półwyspu nakierowany jest na sformowanie u dzieci rosyjskiej tożsamości i wyobrażeń o tym, że udział w wojnach, które wywołuje FR, to „święty obowiązek każdego obywatela Rosji”. Ale był to dopiero początek.

Od końca maja 2015 r. na obszarze Krymu okupacyjne władze zaczęły realizować „Strategię rozwoju wychowania w FR do 2025 roku”, w której chodzi o to, w jaki sposób uformować rosyjską tożsamość. W skrócie – poprzez wprowadzenie do edukacji elementu wojskowo-patriotycznego wychowania.

W 2022 r. okupanci przyjęli akt prawa miejscowego „O patriotycznym wychowaniu obywateli FR na Krymie”. Ostatecznie legalizuje on i systematyzuje większość bezprawnych praktyk FR stosowanych w odniesieniu do mieszkańców okupowanego półwyspu. Rozszerza ponadto znacząco koło tych, którzy podlegają takiemu patriotycznemu wychowaniu, poprzez uwzględnienie edukacyjnych i religijnych instytucji.

Przymusowe formowanie rosyjskiej tożsamości Rosja rozpoczyna już od bardzo wczesnego wieku, kiedy dzieci nie mogą jeszcze krytycznie analizować informacji, a zwłaszcza wpływu, pod którym się znajdują. Taka polityka stosowana jest już w przedszkolach, w których tworzy się rzeczywistość pełną rosyjskiego narratywu, w szczególności symboliki państwowej i zdjęć Putina. Do takich działań Rosja ucieka się zarówno na terenach swojej federacji, jak i na okupowanych obszarach Ukrainy. Małe dzieci angażowane są do udziału w najróżniejszych prorosyjskich wydarzeniach, na przykład w prorządowych flash mobach. Można zrozumieć, że ten położony od maleńkości ideologiczny fundament bardzo trudno będzie zmienić w dorosłości i na to też w oczywisty sposób liczy Rosja.

We wszystkich zrusyfikowanych ukraińskich szkołach aktywnie wykorzystuje się rosyjską symbolikę, każdego tygodnia wywieszana jest flaga i wykonywany hymn FR. Wszystko to zostało zatwierdzone przez Ministerstwo Edukacji FR.

Aby wychować ukraińskie dzieci na patriotów FR, w szkołach średnich prowadzone są cotygodniowe zajęcia z cyklu „Rozmowy o tym, co ważne”. Między innymi, we wszystkich szkołach na tymczasowo okupowanych terytoriach, łącznie z Krymem, w 2022 r. odbyły się zajęcia na temat „Nasz kraj – Rosja”, aby „formować obywatelską tożsamość i dumę z Rosji”. Oprócz tego, ukraińskie dzieci w ciągu roku szkolnego 2022-2023 brały udział w lekcjach na temat: „Rosja – światowy lider branży jądrowej”, „Dzień jedności narodowej”, „Dzień Bohaterów Ojczyzny”, „Dzień Konstytucji”, „Wolontariusze Rosji”, „Ruch pierwszych”, „Tradycyjne rosyjskie wartości”, „Rosja na świecie”, „Dzień rosyjskiej nauki”, „Dzień zjednoczenia Krymu z Rosją”, „Dzień pamięci o ludobójstwie radzieckiego narodu dokonanym przez nazistów i ich popleczników”, „Dzień Zwycięstwa. Nieśmiertelny pułk” itd. Nawet nazwy wskazują na to, że FR nie tyle reedukuje młodych Ukraińców, co wbudowuje w ich świadomość jeśli nie nienawiść, to przynajmniej nieprzyjaźń do Ukrainy i wszystkiego, co ukraińskie. Wykorzystuje do tego charakterystyczne dla siebie brudne sztuczki – wypaczenie historii, przekręcanie i selekcję informacji o aktualnej sytuacji w Ukrainie, Rosji i świecie – to wszystko programuje dzieci na wojnę z Ukrainą i kolektywnym Zachodem.

Udział w tych lekcjach jest obowiązkowy, program i materiały przygotowane są przez Rosjan. Wyraźnie widać w nich ścieżkę narracji związanej z wychowaniem w miłości do Ojczyzny, czyli FR, pozytywnym nastawieniem do rosyjsko-ukraińskiej wojny i gotowości do dalszej służby Rosji, zwłaszcza w rosyjskiej armii czy strukturach siłowych.

Indoktrynacja ma miejsce również poprzez nieformalne wydarzenia: władza FR organizuje liczne konkursy, zawody i akcje o patriotycznym charakterze, które mają nauczyć dzieci miłości i dumy z Rosji.

Wielką uwagę w procesie kształtowania tożsamości typowego przedstawiciela „ruskiego miru” Rosja poświęca dziecięcym i młodzieżowym ruchom. To „Junarmia” (która ma zasadniczo wojskowy profil, według oficjalnych danych ma niemal 1,3 członków, zgodnie z innym źródłem – 2 mln), „Wielka zmiana” (ros. Большая перемена, ponad 5 mln członków wg. stanu na sierpień 2023 r.), a od 2022 r. – „Ruch pierwszych” (wg. stanu na listopad 2023 r. liczy ponad 3 mln członków, w tym 300 tys. instruktorów, a w ciągu 3-5 lat planowane jest włączenie do ruchu wszystkich 18 mln rosyjskich dzieci) i „Orlęta Rosji” (ponad 57 tys. członków-drużyn wg. stanu na koniec 2022 r.). Wygląda na to, że rosyjski rząd odradza tradycję radzieckich pionierów. To perfekcyjnie wymyślony system, w którym każde dziecko, poprzez przynależność do jakiegoś ruchu, regularnie otrzymuje dawkę propagandy.

Do ław „Orląt Rosji” przyjmowani są uczniowie od 7 do 10 roku życia. Program ten jest pierwszym stopniem “Rosyjskiego Ruchu Dzieci i Młodzieży”. To, co organizatorzy programu nazywają niewinnie „rozwojem społecznej aktywności” jest tak naprawdę stopniową i wieloletnią indoktrynacją. Werbunek do „Orląt” prowadzony jest również aktywnie na terytorium okupowanego Krymu.

Organizacja „Ruch Pierwszych” stworzona w Moskwie w grudniu 2022 r. jest największą i najbardziej rozpowszechnioną organizacją dziecięcą, która zgodnie z planami ma objąć każde dziecko w Rosji oraz na innych „rdzennie rosyjskich” terytoriach, a więc tych, które Rosja okupuje lub na jakie może ideologicznie wpływać. Warto zauważyć, że zgodnie z propagandową legendą ruch powstał z inicjatywy uczennicy szkoły technicznej z Sewastopola, Diany Krasowskiej, która w kwietniu 2022 r. zwróciła się do prezydenta FR z propozycją założenia organizacji, która jednoczyłaby wszystkie dzieci Rosji. Pierwszą drużynę „Ruchu Pierwszych” utworzył minister edukacji FR Siergiej Krawcow w Heniczesku, podczas zjazdu założycielskiego. A już w styczniu 2023 r. Rosjanie zaczęli tworzyć ośrodki w zakładach oświaty tymczasowo okupowanego Krymu.

Póki co „Ruch Pierwszych” ma ambitny cel – zjednoczenie pod swoją egidą wszystkich dziecięcych i młodzieżowych ruchów, i włączenie w to możliwie największej liczby dzieci. W tym celu ruch prowadzi swój kanał telewizyjny, organizuje specjalistyczne turnusy na obozach letnich, a także przyznaje wsparcie grantowe dla projektów członków organizacji. Wszystkie te zachęty mają doprowadzić do członkostwa w ruchu 18 mln dzieci z Rosji i okupowanych przez nią terenów.

Na uniwersytetach również odbywają się propagandowe wydarzenia. Na przykład studenci Krymskiego Uniwersytetu Federalnego w marcu 2023 r. wzięli udział w koncercie dla żołnierzy 56. Gwardyjskiego Desantowo-Szturmowego Pułku FR.

Wszystkie te działania nakierowane są na to, żeby ukraińskie dzieci zapomniały albo nie zdążyły przesiąknąć ukraińską tożsamością. Ważne jest jednak jeszcze coś – bycie przykładnym obywatelem FR, zdaniem jej rządzących, oznacza nie tylko bezapelacyjne wspieranie jej władz w każdym działaniu, ale również gotowość do „prawdziwej służby Ojczyźnie”, czyli służby w armii (dlatego tak szeroko uciekają się do militaryzacji).

Co oznacza to dla Ukrainy teraz, po ponad dwóch latach pełnoskalowej wojny? Po pierwsze to, że Rosja już teraz przeznacza wiele zasobów na to, aby wychować nowe pokolenia tych, którzy gotowi są walczyć z Ukrainą, gdyż rosyjsko-ukraińska wojna to walka egzystencjalna, a nie walka o terytorium. Po drugie, po deokupacji miejscowości na południu, ukraińskie społeczeństwo ma być gotowe na zetknięcie się z brakiem zaufania czy nawet różnymi przejawami sprzeciwu ze strony tamtejszej młodzieży, ponieważ lata wpływu propagandy nie pozostaną bez śladu.

Kontynentalne południe Ukrainy. „JugMołodoj” i deportacja dzieci

Tak jak w Autonomicznej Republice Krymu i Sewastopolu, na terytorium Tawrii i Przyazowia, okupacyjna administracja FR rozpoczęła szerokie reformy edukacji. W szczególności do tamtejszych szkół wprowadza swoją symbolikę – flagi, plakaty z herbem i tekstem hymnu FR, portrety Putina i rosyjskich działaczy kultury i sztuki. Już w czasie wakacji zorganizowano w Melitopolu i Heniczesku tematyczne wydarzenia z okazji Dnia flagi rosyjskiej (22 sierpnia), a rok szkolny 2022-2023 otworzono ceremonią pierwszego dzwonka, w trakcie której wywieszono rosyjską flagę. Warto przypomnieć, że taki scenariusz świętowania rozpoczęcia roku szkolnego jest przeżytkiem z czasów ZSRR, którego następcą prawnym jest współczesna Rosja.

Przedszkolakom w Tawrii i Przyazowia również nie udało się uniknąć wpływu okupantów. Tak też 9 czerwca 2023 r. w przedszkolu we wsi Botijewe, która znajduje się 50 km od Melitopola, odbyły się uroczystości z okazji Dnia Rosji. W trakcie świętowania dzieci chodziły w korowodzie z wychowawczyniami przebranymi za brzózki (brzoza to jeden z symboli Rosji – przyp. tłum.), matrioszki i niedźwiedzia, słuchały również rosyjskiego hymnu. W ten sposób dzieci od maleńkiego oswajane są z rosyjską symboliką i włączane w rosyjską przestrzeń kulturową.

Wspomniane wcześniej „Rozmowy o tym, co ważne” nakierowane na zanurzenie uczniów w „tradycyjnych rosyjskich wartościach”, odbywają się również na nowo okupowanych terytoriach. Na przykład, 20 marca 2023 r. w Szkole Przymorskiej w Skadowsku miała miejsce lekcja zatytułowana „Dzień zjednoczenia Krymu z Rosją”, podczas której dzieciom przekazywano rosyjską propagandową narrację.

Na terenach tych pracują również prorosyjskie dziecięce i młodzieżowe ruchy. Okupanci otwierają zwłaszcza ośrodki wszechrosyjskiego „Ruchu Pierwszych” i lokalne organizacje, na przykład „JugMołodoj” na czele z miejscową kolaborantką Julią Kłymenko. Ukraińskie dzieci wcielane są również do ław takich inicjatyw jak #мывместе (razem), „Wolontariusze Zwycięstwa” (ros. Волонтёры Победы), „Rosyjski Związek Młodzieży” (ros. Российский Союз Молодёжи), „Młoda Gwardia Jedynej Rosji” (ros. Молодая Гвардия Единой России), „Działaj!” (ros. Делай), „Ogólnorosyjski Studencki Korpus Ratowniczy” (ros. Всероссийский студенческий корпус спасателей), „Wolontariusze-medycy” (ros. Волонтёры-медики), Sojuz KVN (ros. Союз КВН) i innych. Członkowie tych organizacji rozpowszechniają rosyjską propagandę wśród dzieci i młodzieży. Takie podejście jest prawdopodobnie najbardziej skutecznym sposobem indoktrynacji, gdyż prowadzą ją rówieśnicy lub osoby w wieku podobnym do odbiorcy.

Jednym z narzędzi zmiany tożsamości, który wykorzystywany jest przez Rosjan na zajętych terenach Ukrainy jest organizacja „sanatoriów” dla dzieci na Krymie i na terytorium FR. Jednak za fasadą wypoczynku ukraińskie dzieci są przymusowo przemieszczane, a obozy dla dzieci stają się polem do ich „reedukacji”. Urzędnicy FR i okupacyjnej administracji niejednokrotnie informowali, że podczas takich wyjazdów przewidziano „bogaty program kulturalno-edukacyjny” i uczestnictwo w fakultatywnych i edukacyjnych zajęciach prowadzonych zgodnie z rosyjskimi programami.

Zgodnie z informacją Centrum Badań Humanitarnych Uniwersytetu Yale, 78% ze zidentyfikowanych przez nich tak zwanych obozów wypoczynku, wykorzystywanych jest do politycznej reedukacji ukraińskich dzieci i szerzenia wśród nich rosyjskiej ideologii. Do uczestników zapraszano m.in. przedstawicieli dziecięco-młodzieżowych ruchów FR, w szczególności „Junarmii”, „Rosyjskiego ruchu uczniów” oraz „Ruchu pierwszych”, aby ci zachęcali młodzież do dołączenia do tych organizacji. Wygląda to na jeszcze jedną dobrze zaplanowaną sztuczkę, gdyż o ile dzieci są z natury bardziej sceptycznie nastawione do tego, co mówią im dorośli, to często liczą się ze zdaniem rówieśników, nawet z innych krajów.

Ponadto przedstawiciele rosyjskiej okupacyjnej administracji otwarcie sabotują powrót młodzieży z „wakacji”, o czym wielokrotnie informowali rodzice, którzy próbowali zabrać dzieci do domu. Centrum Badań Humanitarnych Uniwersytetu Yale ustaliło, że w przymusowym wywożeniu ukraińskich dzieci biorą udział rosyjscy urzędnicy na wszystkich szczeblach federalnej i regionalnej władzy, a także urzędnicy miejscowych okupacyjnych administracji.

Etap 3. Militaryzacja dzieci, „Junarmia” i wojskowe klasy

Trzeci etap „scenariusza krymskiego”, zdaniem „Almendy”, to militaryzacja. Władza FR uważa propagandę wojny za jedną z głównych dźwigni wpływu i utrzymania swoich stanowisk, dlatego w tym celu, w sferze edukacji na tymczasowo okupowanych terytoriach Ukrainy, robi następujące rzeczy:

– wykorzystuje weteranów rosyjsko-ukraińskiej wojny do patriotycznego wychowania dzieci;
– organizuje akcję wsparcia rosyjskich żołnierzy w placówkach oświaty: pisania do nich listów, zbiórki pomocy na front itd.;
– otwiera specjalne wojskowe klasy: kadeckie i „kazackie*”, propaguje naukę w wojskowych placówkach oświaty (szkoły suworowskie i nachimowskie);
– wciela dzieci do rosyjskiej młodzieżowej; wojskowo-patriotycznej organizacji „Junarmia”, a także skłania do udziału w wojskowo-patriotycznych obozach, grach i zawodach z takimi elementami;
– wprowadza obowiązkowe przysposobienie wojskowe w średnich i wyższych szkołach w ramach programów nauczania dla wszystkich uczniów.

Krym i Sewastopol. Przysięga, „lekcje męstwa” i przedszkolaki w wojskowych mundurach

Ubrane w wojskowe mundury dzieci, świętowanie „Dni wojskowej chwały Rosji” z wykorzystaniem zabronionej w Ukrainie oraz szeregu krajów UE wstążki św. Jerzego, uroczyste obchody z udziałem weteranów tak zwanej specjalnej operacji wojskowej – to rzeczywistość dzieci, które żyją pod rosyjską okupacją w Autonomicznej Republice Krymu i Sewastopolu.

Jest to wynik działania ogólnorosyjskiego dziecięco-młodzieżowego wojskowo-patriotycznego ruchu „Junarmia”, który został włączony w proces edukacji w krymskich placówkach oświatowych od 1 września 2016 r. Jednak na Krymie nabór członków do niego trwał już od maja 2016 r., a więc dwa miesiące przed oficjalną rejestracją (na koniec lipca 2016) tej organizacji na półwyspie. W tym celu zorganizowano bezpośrednie połączenie wideo z Moskwą, a przysięgę dzieci w wieku od 8 do 18 lat przyjmował Szojgu – Minister Obrony FR.

Z ukraińskich, zrusyfikowanych szkół FR formuje drużyny ruchu junarmijskiego, gdzie dzieci uczy się obchodzenia z bronią i wciela je do udziału w obchodach o charakterze wojskowo-patriotycznym, na przykład w wydarzeniu „Warty pamięci”, w odsłanianiu tablic pamiątkowych na cześć poległych podczas rosyjsko-ukraińskiej wojny, odwiedzaniu wojskowych miejsc pamięci Związku Radzieckiego i Rosji, w grze „Zarnica”.

W „Junarmii” działa program mentorstwa, dzięki któremu do ruchu przymusowo włączane są dzieci, które przebywają pod opieką państwa.
Tak więc, o ile rodzice uczniów mogą odmówić uczestnictwa swoich dzieci w organizacji, to sieroty takiej możliwości nie mają. Do końca 2024 r. zaplanowano przyjęcie w szeregi „Junarmii” co dziesiątego ucznia na Krymie.

Militaryzacja nauki w szkole na okupowanym Krymie odbywa się poprzez mechanizm „kadeckiej i kazackiej edukacji” od pierwszej klasy. Różne instytucje otwierają klasy kadeckie lub im patronują: Ministerstwo Obrony FR, Ministerstwo ds. Nadzwyczajnych Sytuacji, Policja, Federalna Służba Bezpieczeństwa (FSB), Komitet Śledczy itp. Dla kadetów realizowane są odrębne wydarzenia o kierunku wojskowo-patriotycznym. Na przykład w marcu 2023 r. w okupowanym Symferopolu zorganizowano wojskowo-sportowy wielobój „Wychowujemy patriotów”, w którym brali udział uczniowie pod patronatem struktur siłowych, a także kazackiej szkoły. Dzieci demonstrowały umiejętności z zakresu musztry, marszu z bębnami, technik z wykorzystaniem broni, rozkładaniu i składaniu karabinów maszynowych, umiejętności udzielania pierwszej pomocy, a także brały udział w sztafecie i sportowych testach na wytrzymałość, siłę i szybkość. Wszystkie te umiejętności są konieczne do służby w rosyjskiej armii.

W zakładach oświaty okupowanego Krymu regularnie odbywają się spotkania uczniów z uczestnikami rosyjsko-ukraińskiej wojny, zwłaszcza w trakcie „lekcji męstwa”. Na przykład sewastopolanin Renat Kowałewski przyłączył się do akcji pisania listów do żołnierzy armii FR i wystąpił na apelu w szkole nr 43.

Również na terytorium półwyspu 10 listopada 2022 r. zgodnie z rozporządzeniem Siergieja Aksjonowa wprowadzono obowiązkowe przysposobienie wojskowe dla uczniów. Mają zostać utworzone specjalne edukacyjne punkty ze specjalnie przygotowanymi nauczycielami tego przedmiotu, a także prowadzone regularnie wojskowo-patriotyczne działania z młodzieżą, zwłaszcza obchody z okazji „Dnia poborowego” itp. Oprócz tego, w okresie wiosenno-letnim organizowane będą edukacyjne zgrupowania dla uczniów w jednostkach wojskowych, podczas których odbywać się będzie przeszkolenie ogniowe, taktyczne, fizyczne oraz musztra. Turnusy takie już niejednokrotnie odbywały się w krymskich obozach młodzieżowych w oparciu o różne organizacje o kierunku patriotycznym.

Po pełnoskalowej agresji FR na Ukrainę krymskie dzieci angażowane są do wspierania rosyjsko-ukraińskiej wojny, między innymi poprzez udział w prorządowych wydarzeniach, takich jak zbiórki pomocy humanitarnej, śpiewanie patriotycznych pieśni, flash moby, pisanie listów do żołnierzy itd.

Militaryzacja ma miejsce również po ukończeniu szkoły. Przykładowo, w Krymskim Uniwersytecie Federalnym organizowany jest szereg propagandowych wydarzeń, szczególnie o wojskowym charakterze. W lutym 2023 r. ze studentami Sewastopolskiego Uniwersytetu Państwowego spotkał się uczestnik wojny przeciwko Ukrainie, który zaznaczył, że tak zwana operacja specjalna szczególnie „zjednoczyła i skonsolidowała [rosyjskie] społeczeństwo, zwłaszcza młodzież”; następnie wezwał studentów do wspierania rosyjskiej armii.

Jak widać, w rozumieniu rządu FR, rosyjska tożsamość zakłada gotowość obrony FR z bronią w rękach – oznacza to nie tylko przyłączenie się do armii, ale też podporządkowanie się i wykonywanie rozkazów, jakimi by one nie były. Wpisuje się to w pojęcie „małego człowieka”, które jest charakterystyczne dla rosyjskiej kultury. O pojęciu tym polsko-amerykańska naukowczyni Ewa Thompson mówiła tak:

– „Mały człowiek” jest bohaterem wielu znanych utworów rosyjskiej literatury, to postać absolutnie bezradna, niezdolna do niczego. Natomiast jeśli wziąć historię innych państw, można dostrzec, że wolność osiągnęły one tylko poprzez poświęcenie takiego zwykłego człowieka, który zamiast siedzieć i płakać, sam poszedł za tę wolność walczyć.

Ów „mały człowiek” o niczym nie decyduje, trzeba jednak pamiętać, że tysiące tych „małych ludzi” składa się na wojsko, gotowe do tego, by napadać na inne państwo. Ponadto, taka polityka okupacji tworzy podwaliny dla dalszego werbowania ukraińskich obywateli do sił zbrojnych FR, od młodych lat narzucając im ideę konieczności służenia Rosji i gotowości do samopoświęcenia dla wrogiego państwa. Międzynarodowe prawo humanitarne zabrania państwu-okupantowi zmuszać mieszkańców okupowanych przez nie terenów do składania mu przysięgi wierności i służenia w siłach zbrojnych, zabrania także propagowania dobrowolnego wstępu do nich. Działania takie mogą potencjalnie być przedmiotem zainteresowania Międzynarodowego Trybunału Karnego jako zbrodnie wojenne popełnione przez okupacyjną administrację Krymu od 2014 r.

W kontekście Krymu należy zauważyć, że propaganda wojny stała się częścią informacyjnej legalizacji okupacji półwyspu od 2014 r., a od 2022 r. – pełnoskalowej zbrojnej agresji na kontynentalną Ukrainę. Dlatego najbardziej prawdopodobny scenariusz, który czeka krymskich uczniów w sytuacji, w której Krym nie zostanie wyzwolony od najeźdźców, to służba w rosyjskiej armii, wysyłka na wojnę i śmierć, tak jak miało to miejsce w przypadku 24-letniego Dmytra Kotowego, który podczas nauki w dżankojskiej szkole nr 6 był członkiem „Junarmii” i zginął na rosyjsko-ukraińskiej wojnie.

Kontynentalne południe Ukrainy. Spotkanie z bohaterem i kadeckie klasy

Dzieci, które przebywają na terytoriach nie będących pod kontrolą Ukrainy, od małego zapoznawane są z kulturą wojny. Tak samo, jak na innych okupowanych terytoriach, tutaj też zapraszani są do przedszkoli przedstawiciele struktur siłowych FR, a wychowankowie przebierają się w rosyjskie barwy maskujące podczas udziału w uroczystych obchodach.

W listopadzie 2022 r. w przededniu rosyjskiego święta państwowego – Dnia Jedności Narodowej, w okupowanych częściach Doniecczyzny, Słobożańszczyzny i Przyazowia (na przykład w Heniczesku i Melitopolu), otwarto regionalny oddział „Junarmii”. Dzieci włączane są w szeregi organizacji, a pasowania na członków organizowane są z pompą przy udziale miejscowych propagandystów.

Członkami „Junarmii” są dzieci od 8 do 18 lat, a ich patriotycznym wychowaniem zajmują się dorośli, którzy organizują dla swoich podopiecznych wydarzenia o militarnym charakterze. Angażują się w to przedstawiciele okupacyjnych ministerstw, zwłaszcza tak zwane Ministerstwo ds. Młodzieży i Sportu obwodu chersońskiego.

Młodzieżowa organizacja „JugMołodoj” nie tylko zachęca do nauki ustroju Rosji, jej historii, geografii, ale też do szacunku do „tradycyjnych wartości” tego państwa. Oczywiście, związek ten militaryzuje dzieci i młodzież. Na przykład, aktywiści ruchu we wsi Czernihiwka wspólnie z przedstawicielami okupacyjnej administracji brali udział w otwarciu wystawy fotografii „bohaterów” tak zwanej operacji specjalnej.

Na terytorium kontynentalnej Tawrii i Przyazowia również otwierane są pierwsze w regionie kadeckie klasy pod patronatem struktur siłowych FR.

Jeżeli te ukraińskie tereny nie zostaną wyzwolone od rosyjskich najeźdźców w najbliższym czasie, to od nowego roku szkolnego przewiduje się nasilenie działań nakierowanych na militaryzację – jednym z obowiązkowych modułów w rosyjskim programie nauczania „Podstawy bezpieczeństwa życia” jest właśnie przysposobienie wojskowe, a w Melitopolu, planowane jest otwarcie domu „Junarmii”.

Dlatego też trzeba zrozumieć, że FR świadomie i planowo robi wszystko, żeby zniszczyć ukraińską tożsamość mieszkańców okupowanych terenów. Indoktrynacja oraz militaryzacja są tylko narzędziem do osiągnięcia tego celu. Wielu obywateli Ukrainy stało się zakładnikami rosyjskich okupacyjnych władz i często, aby zachować życie, nie opierają się ich zbrodniczym działaniom. Na skutek tego, po deokupacji półwyspu Ukrainę czeka szereg wyzwań związanych z reintegracją swoich obywateli, zarówno na szczeblu państwowym, jak i ogólnospołecznym. Tylko wspólnymi siłami państwa i społeczności lokalnych można przezwyciężyć skutki wieloletniej, trującej propagandy Rosji i przywrócić naszym współobywatelom rodzime konteksty.

Ukraińskie dzieci – ofiary rosyjskich zbrodni

Niestety, brakuje wiarygodnych danych o tym, ile dokładnie ukraińskich dzieci stało się zakładnikami rosyjskiej władzy. Tak zwana ministra oświaty, nauki i młodzieży Republiki Krymu opublikowała dane o niemal 230 tys. uczniów, którzy pozostają na półwyspie na dzień 1 września 2023 r. Zgodnie z szacunkowymi danymi Ministerstwa ds. Reintegracji, jest to 100-120 tys. dzieci w innych tymczasowo okupowanych terytoriach (wg. stanu na dzień 1 września 2022 r.). Pozbawione dostępu do ukraińskiego języka i edukacji, w sytuacji, kiedy jedyną możliwością otrzymania jakiegokolwiek wykształcenia jest zrusyfikowana szkoła, ukraińskie dzieci są ofiarami zbrodni Rosji przeciwko Ukrainie.

„Kognitywna deokupacja to praca z umysłami ludzi. My rozumiemy, że fizyczna deokupacja wydarzy się jako pierwsza dzięki naszym Siłom Zbrojnym, dzięki polityczno-dyplomatycznym wysiłkom. I do momentu tej fizycznej deokupacji musimy opracować wszystkie plany, które są związane z reintegracyjnymi procesami. Co dzieje się teraz na Krymie i w innych okupowanych rejonach? Rosjanie swoją propagandą, wzmocnioną polityką informacyjną i militaryzacją, rozstawiają w ludzkich umysłach miny. Dlatego też kognitywna deokupacja – to faktycznie rozminowanie świadomości naszych obywateli z tymczasowo okupowanych terenów” — tłumaczyła Tamiła Taszewa, przedstawicielka Prezydenta Ukrainy w Autonomicznej Republice Krymu w trakcie jednej z dyskusji, poświęconej deokupacji terytoriów i wyzwaniom z tym związanym.

Długotrwała okupacja Krymu demonstruje, że strategia FR polegająca na przywłaszczeniu i reedukacji ukraińskich dzieci, jest tym, co skutkować będzie licznymi wyzwaniami po deokupacji Krymu i innych południowo-wschodnich obszarów. Dzieci latami uczone są tego, żeby widzieć w Ukrainie wrogie państwo, przed którym trzeba bronić się z bronią w rękach. Dlatego ważne jest, aby działać już teraz – tworząc realne i efektywne strategie reintegracji dzieci i młodzieży, rozwiązania możliwych konfliktów i przede wszystkim – usunięcia skutków destruktywnej polityki FR związanej z niszczeniem ukraińskiej tożsamości. Podstawową sprawą jest nie poddawanie się narracji rosyjskiej propagandy, która głosi, że dla Ukrainy te dzieci są rzekomo straconym pokoleniem. Stracić je możemy wtedy, kiedy będziemy się od nich odgradzać, społecznie je stygmatyzować i ignorować nie tylko ich potrzeby, ale sam fakt ich istnienia. Na to właśnie liczy Rosja, dlatego też tej walki, jako demokratyczny świat, nie mamy prawa przegrać.