Jak Rosji udaje się kontynuować wojnę pomimo sankcji

Zgodnie z raportem Instytutu KSE, zdecydowana większość współczesnego rosyjskiego wyposażenia wojskowego oparta jest w sposób istotny na zachodnich technologiach, w szczególności z USA, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Holandii, Japonii i Izraela. W niektórych przypadkach komponenty te mają podwójne zastosowanie i obejmują technologie dostępne do zastosowań cywilnych wykorzystywane do celów wojskowych. Ten dualizm sprawia, że ograniczenie ich eksportu jest jeszcze większym wyzwaniem. Jednocześnie niektóre gałęzie przemysłu, biorące udział w finansowaniu rosyjskiej machiny wojennej, w ogóle nie podlegają sankcjom.

Jeśli weźmie się pod uwagę dziesięciolecia rosyjskiego awanturnictwa, staje się jasne, że społeczność międzynarodowa nie może pozwolić sobie na niedocenianie zagrożeń stwarzanych przez Rosję i inne autorytarne reżimy. Zamiast tego kluczowe jest opracowanie strategii, które mogą zerwać nawet najbardziej wyrafinowane kanały wsparcia dla rosyjskiej gospodarki i produkcji wojskowej. Dążenie to nie jest tylko sprawą lokalną, ale krytyczną koniecznością dla globalnego bezpieczeństwa i stabilności.

Cisi pomagierzy: zachodnie maszyny CNC napędzające działania wojenne Rosji

Maszyny sterowane numerycznie (ang. CNC – Computer Numerical Control) są cichymi bohaterami przemysłu zbrojeniowego, kręgosłupem produkcji broni. Najbardziej powszechnymi przykładami są tokarki i obrabiarki CNC, wycinarki laserowe i plazmowe, trasownice CNC itp. Stanowią one integralny składnik współczesnej automatyzacji w produkcji cywilnej i wojskowej.

Wbrew powszechnej opinii, nie ma wyspecjalizowanych maszyn wojskowych. Wiele kluczowych komponentów dla wojska jest wytwarzanych przy użyciu tych wszechstronnych maszyn CNC, w tym belki, obudowy, nakrętki, łożyska itd. Na przykład, niemal cały sprzęt do precyzyjnego cięcia metalu wykorzystywany przez rosyjski przemysł wojskowy pochodzi z Zachodu. CNC służą wielu celom w sektorze cywilnym i obronnym – od wytwarzania drobnych, precyzyjnych komponentów do elektroniki i uzbrojenia, po znacznych rozmiarów strukturalne części w samolotach i pojazdach. Obróbka na urządzeniach CNC umożliwia produkcję części o precyzyjnych wymiarach i skomplikowanych kształtach, zgodnie z wysokimi standardami obowiązującymi w tych sektorach. Używając obróbki CNC, firmy sektora zbrojeniowego przyspieszają produkcję i redukują koszty, co przekłada się na lepsze rezultaty.

Rosja nabyła znaczącą liczbę zachodnich urządzeń CNC przed inwazją na pełną skalę, umożliwiając produkcję komponentów do uzbrojenia. Nawet po zaostrzeniu zachodnich sankcji w 2022 roku, ich poziom jest wciąż niewystarczająco wysoki, dzięki czemu wiele produktów podwójnego zastosowania niezbędnych do produkcji rosyjskiej broni może bez przeszkód przekraczać granice. Co więcej, wszystkie maszyny CNC są nadal serwisowane przez ich producentów, co sprawia, że mogą być jeszcze dłużej użytkowane i efektywnie przyczyniać się do kontynuowania wojny przez Rosję.

Zgodnie z badaniami Rady Bezpieczeństwa Ekonomicznego Ukrainy (RBEU; ukr. Рада економічної безпеки України – przyp. tłum.), produkcja zbrojeniowa Rosji w znacznym stopniu oparta jest na zachodnich maszynach CNC, przy poziomie zależności określonym na 70% (przy czym rzeczywista zależność może być wyższa). Maszyny te używane są do wytwarzania licznych komponentów uzbrojenia wykorzystywanego przeciwko Ukrainie. Przykładowo, rosyjski przemysł zbrojeniowy regularnie wykorzystuje zagraniczne maszyny CNC w procesie produkcji, w tym produkcji rakiet Kalibr. Od początku pełnoskalowej wojny agresor wyprodukował ponad 700 rakiet tego typu, które zabiły już wielu ukraińskich cywilów.

Pomimo tego, że przemysł CNC jest niezwykle ważny, często wymyka się ekonomicznym raportom i analizom, pozostając w cieniu bardziej znaczących sektorów. Uwzględniając 70-procentową zależność Rosji od zachodnich technologii CNC, ograniczenia w tym obszarze mogłyby znacząco osłabić efektywność rosyjskiego przemysłu zbrojeniowego. Dla osiągnięcia tego celu eksperci ukraińskiego NGO PR Army i RBEU rekomendują kilka kluczowych kroków:

1. Wstrzymanie serwisu i aktualizacji oprogramowania. Zaprzestanie serwisowania i dostarczania aktualizacji oprogramowania dla maszyn CNC sprzedanych z naruszeniem ograniczeń eksportu.
2. Rozszerzenie kategorii objętych ograniczeniem eksportu. Poszerzenie zakresu ograniczeń eksportu tak, aby zawierały one szerokie spektrum komponentów i narzędzi wykorzystywanych przy produkcji uzbrojenia, w tym wszystkich typów maszyn CNC i mikroczipów.
3. Odpowiedzialność korporacyjna i nacisk opinii publicznej. Wywieranie publicznej presji na firmy bezpośrednio współpracujące z Rosją lub jej sojusznikami, podkreślając odpowiedzialność za udział w wojnie i zbrodnie wojenne.
4. Surowsza odpowiedzialność za dobra podwójnego przeznaczenia. Wprowadzenie dotkliwych kar dla producentów dóbr i narzędzi podwójnego przeznaczenia, w tym odpowiedzialności karnej dla zarządów i osób zarządzających weryfikacją zgodności, jak również wprowadzenie kar za naruszenie ograniczeń eksportu. Uznanie strategicznego znaczenia produktów podwójnego przeznaczenia dla bezpieczeństwa narodowego.
5. Rygorystyczne środki zapewnienia zgodności. Implementacja kompleksowej wstępnej weryfikacji umów pod kątem relacji pośrednik-dystrybutor oraz finalny nabywca. Zobowiązanie producentów CNC do ścisłego przestrzegania międzynarodowych standardów zgodności, których naruszenie prowadziłoby do dotkliwych stacji i potencjalnego cofnięcia licencji.

Posługując się prostym przykładem: jeżeli ZARA opuści rynek rosyjski, obniży to wysokości podatków płaconych w Rosji. Natomiast jeżeli producent maszyn CNC, DMG Mori, zaprzestałby serwisu i wsparcia dla swoich maszyn w rosyjskich fabrykach zbrojeniowych, poważnie osłabiłoby to potencjał wojenny Rosji. Ostatecznym celem jest ograniczenie możliwości Rosji do produkcji zaawansowanego uzbrojenia, a tym samym zredukowania jej zdolność do prowadzenia wojny i stwarzania zagrożenia dla Europy i świata.

W jaki sposób Rosja obchodzi sankcję dzięki lukom prawnym oraz tzw. krajom neutralnym

Podczas gdy sankcje wpłynęły na rosyjską gospodarkę, nie były one wystarczająco dosadne, aby powstrzymać trwającą wojnę. Rosja wykorzystuje „neutralne” kraje dla utrzymania swoich wysiłków wojennych. Kraje takie jak Iran, Turcja, Białoruś, Szwajcaria, Armenia, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan i Zjednoczone Emiraty Arabskie są miejscami, w których działają rosyjscy pośrednicy, bądź gdzie Rosja kupuje materiały. Kraje te mogą oficjalnie przybierać neutralną postawę w konfliktach międzynarodowych lub nawet stanowić część zachodniej koalicji, ale w praktyce pozwalają na działania, które pośrednio czy bezpośrednio wspierają rosyjskie działania wojenne.

Dla przykładu, od początku pełnoskalowej inwazji na Ukrainę, Rosja zwiększyła wartość importowanej mikroelektroniki do 2,45 miliardów dolarów w porównaniu do 1,8 miliardów dolarów w 2021 roku. Międzynarodowa Grupa Robocza ds. Sankcji Przeciwko Rosji zidentyfikowała 155 firm, które wyprodukowały ponad 1 057 zagranicznych komponentów, wykorzystywanych w rosyjskim uzbrojeniu.

Weźmy Niemcy jako przykład. O ile znacząca, o 47%, redukcja wartości rosyjskiego importu z Niemiec wskazuje na zdecydowane podejmowanie wysiłków w celu ograniczenia zdolności Putina do prowadzenia wojny, o tyle niepokojącym jest wzrost obrotów handlowych z krajami sąsiadującymi z Rosją. Budzi to uzasadnione obawy, że objęte sankcjami towary mogą potencjalnie trafić do kraju-agresora. Po rosyjskim ataku na Ukrainę, niemiecki eksport do Kirgistanu wzrósł o niebotyczne 994%, osiągając poziom 170 milionów euro. Podobny wzrost można zaobserwować w przypadku innych sąsiednich państw: o 92% wzrósł eksport do Gruzji, 136% do Kazachstanu, 172% do Armenii i 154% do Tadżykistanu. W ramach kierowanej przez Rosję Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, Armenia, Kazachstan i Kirgistan łączy wspólny obszar celny z Rosją, który pozwala na odsprzedaż towarów objętych sankcjami do Rosji bez dalszej kontroli i ceł.

Co więcej, niemiecki handel z Turcją wzrósł o 37%. Może to świadczyć o rosnącej roli Turcji we wsparciu Moskwy w omijaniu europejskich sankcji, do czego Ankara oficjalnie się odcina.

Jak Białoruś pomaga Rosji kontynuować wojnę

Białoruś aktywnie wspiera rosyjską wojnę przeciwko Ukrainie, włączając w to kwestie przymusowych deportacji, stacjonowanie broni atomowej i wystrzeliwanie rakiet z jej terytorium. Co więcej, Białoruś pełni rolę eksportera produktów objętych sankcjami. Pomimo szerokich ograniczeń, którymi objęty jest eksport do Rosji, agresor znalazł efektywne sposoby omijania ich i kontynuowania wojny, przy udziale Białorusi jako istotnej „luki prawnej”. Oznacza to, że praktycznie wszystko, co importuje Białoruś, włączając w to mikrochipy, części dla lotnictwa, komputery i wojskowe wyposażenie, ostatecznie trafia do Rosji.

Dopiero 27 czerwca 2023 roku, po półtora roku pełnoskalowej wojny, Unia Europejska doszła do porozumienia w sprawie zakazu eksportu wyposażenia wojskowego i części lotniczych do Białorusi. Embargo to było w szczególności nakierowane na „towary wojskowe podwójnego przeznaczenia i produkty lotnicze” i obejmowało czarną listę 38 osób oraz 3 podmiotów.

Eksperci oceniają, że Białoruś jest w dużym stopniu zależna od Rosji i służy potrzebom Kremla na różne sposoby. Wprowadzenie surowych sankcji na Białoruś skutkowałoby nałożeniem dodatkowych ograniczeń na Rosję, sprawiając, że prowadzenie wojny byłoby dla niej trudniejsze.

Jak Szwajcaria pomaga Rosji uniknąć sankcji

Szwajcaria potępiła rosyjską agresję i wsparła Ukrainę, jednak od lat kraj ten jest ulubionym miejscem rosyjskich oligarchów i skorumpowanych urzędników do ukrywania skradzionych pieniędzy. Rosja może kupować części do wytwarzania broni i importować maszyny podwójnego przeznaczenia na potrzeby produkcji rakiet za pośrednictwem szwajcarskich banków. Przykładowo, szwajcarska firma SIPAVAG AG, która produkuje części do silników diesla wykorzystywanych w dźwigach rosyjskiej marynarki wojennej, dostarczyła części silników dla Kolomensky Zavod JSC. Na czele firmy stoi obywatelka Rosji, Tatiana Nemtsewa. W lutym 2023 roku została menedżerką i jedynym udziałowcem kolejnej szwajcarskiej firmy – INT Trade GmbH.

18 lipca Komisja Stanów Zjednoczonych ds. Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (The Commission on Security and Cooperation in Europe – CSCE – przyp. tłum.) odbyła posiedzenie dotyczące podwójnej gry Szwajcarii, w trakcie którego Ołena Trehub, dyrektorka wykonawcza Niezależnej Komisji Antykorupcyjnej (ukr. Незалежна антикорупційна комісія; НАКО – przyp. tłum.) zaprezentowała wyniki śledztwa na temat unikania sankcji przez Szwajcarię:

— Zasada neutralności nie pozwala Szwajcarii na dostarczanie broni w celu pomocy Ukrainie. Jednakże zasada ta nie powstrzymuje szwajcarskich firm przed dostarczaniem do Rosji części do rakiet i dronów używanych do popełniania ludobójstwa i zbrodni wojennych w Ukrainie. Szwajcaria znajduje się w europejskiej czołówce pod względem liczby znalezionych komponentów w rosyjskim uzbrojeniu. Z kolei, jeśli chodzi o irańskie drony Szached, Szwajcaria jest na pierwszym miejscu w Europie pod tym względem. Nie jest ona jedynym krajem, który nie może rozwiązać kwestii zaprzestania dostaw części do Rosji. Jednak inne kraje przynajmniej dostarczają broń Ukrainie.

Rola Chin w rosyjskich działaniach wojennych

USA oraz Europa stoją w obliczu możliwego zagrożenia ze strony Chin, potencjalnie bardziej niebezpiecznego niż Rosja. Brak odpowiedniej reakcji na to zagrożenie może szybko zakończyć się koniecznością przeznaczenia znacznych zasobów i środków finansowych w przypadku potencjalnej agresji na Taiwan.

Chińska rola we wspieraniu Rosji w wojnie w Ukrainie wykracza poza czystą retorykę. Jednym z istotnych sposobów, w jaki Chiny pomagają Rosji, jest dostawa dronów i szeregu sprzętu wojskowego, który nie jest zaliczany do śmiercionośnego wyposażenia, takiego jak apteczki, racje żywnościowe czy środki ochrony osobistej. Wsparcie to pozwala Rosji na utrzymanie gotowości do wojny. Co więcej, chińskie wsparcie dla rosyjskiej machiny wojennej uwzględnia dostawy prochu strzelniczego wykorzystywanego w pociskach artyleryjskich i wzmacnianie potencjału rosyjskiej armii. Zdolności Chin do unikania sankcji sprawiają, że wsparcie to jest jeszcze bardziej niepokojące i czyni z nich kluczowy podmiot umożliwiający Rosji kontynuację agresji na Ukrainę.

Francja wyrażała zaniepokojenie chińskim wsparciem Rosji w zakresie nieśmiercionośnych dostaw wojskowym. Według doniesień CNN z 21 lipca, francuscy urzędnicy wskazali, że Chiny dostarczają Rosji wyposażenie takie jak hełmy, kamizelki kuloodporne i technologie podwójnego przeznaczenia. Emmanuel Bonne, doradca francuskiego prezydenta Emmanuela Macrona, poinformował CNN, że Pekin znacząco wzmacnia rosyjskie zdolności wojskowe.

Zachodnie kraje zmagają się obecnie z tym, w jaki sposób podchodzić do Chin, często obawiając się perspektywy eskalacji. Należy jednak zrozumieć, że zakończenie wojny może być prawdopodobne tylko wtedy, gdy Chiny zostaną zmuszone do zaprzestania wsparania Rosji. Andrew Michta, dziekan College of International and Security Studies w Marshall Center, komentuje rolę Chin w wojnie hybrydowej:

— W rzeczywistości Rosja i Chiny prowadzą wojnę hybrydową przeciwko demokracjom i są gotowe eskalować ją do poziomu wojny konwencjonalnej. Wiedzą, czego chcą: Rosja chce rewizji postzimnowojennych ustaleń na swoją korzyść. Chiny chcą zastąpić Stany Zjednoczone na pozycji lidera. Nadszedł czas, byśmy zdali sobie sprawę, że 30 lat globalizacji, offshoringu i, przede wszystkim, nieograniczonego dostępu Chin i Rosji do każdego poziomu naszych społeczeństw, zdeprawowało i osłabiło Zachód. Zachodnia polityka umożliwia obecnie Chinom kradzież własności intelektualnej i wymuszenia dostępu do technologii i danych w zamian za dostęp do rynku. Jeżeli nadal będziemy podążać tą trajektorią, nasi wrogowie najprawdopodobniej zwyciężą.

Badanie Grupy Eksperckiej ds. Sankcji Przeciwko Rosji ujawniło, że 67% zagranicznych komponentów używanych w modelach dronów wykorzystywanych w rosyjskich atakach przeciwko Ukrainie pochodzi z Chin, w tym 17% przechodzi przez Hongkong. Zgodnie z raportem inne zidentyfikowane części, między innymi procesory, obwody scalone i tranzystory, pochodzą z Japonii, Korei Południowej, Szwajcarii i innych krajów. Dostępność wielu części dronów za pośrednictwem otwartych platform stanowi poważne wyzwanie dla organów regulujących.

Kiedy zachodnie sankcje po raz pierwszy wymierzone zostały w rosyjskie firmy przemysłu obronnego w 2014 roku, Rosja nie marnowała czasu i opracowywała strategie omijania tych ograniczeń. Do 2022 roku Rosja była dobrze przygotowana do zmierzenia się z sankcjami i ich obejścia, szczególnie tych, które dotyczyły przemysłu wojennego. Anton Mykytiuk, ekspert Rady Bezpieczeństwa Ekonomicznego Ukrainy, skomentował to dla Speka Media:

— Jak to działa? Główną metodą jest założenie nowych podmiotów, w żaden sposób niepowiązanych z kompleksem wojskowo-przemysłowym. Na przykład w Chinach, na chińskiego lub nawet rosyjskiego obywatela, zakładana jest spółka zajmująca się mikroelektroniką. Firma ta kupuje chipy czy sprzęt i wysyła je do Rosji, przepuszczając go przez trzech-czterech pośredników, póki nie zjawi się w fabryce broni. Oczywiście, wszyscy ci pośrednicy nie są przypadkowymi ludźmi.

Co można zrobić dla zlikwidowania luk w sankcjach

Pomimo trudności w wyśledzeniu luk w sankcjach, istnieją przypadki udanych dochodzeń i skazań za pomoc Rosji. Przykładowo, dziewięciu pracownikom firmy Ommic, największego francuskiego producenta półprzewodników, postawiono zarzuty związane z nielegalnym eksportem wrażliwych technologii o wartości 13 milionów dolarów do Rosji i Chin. Wśród tych osób, cztery zostały w marcu formalnie objęte śledztwem. Przypuszcza się, że grali rolę w przemycie chipów z azotku galu o szerokim spektrum zastosowań do podmiotów państwowych w Rosji poprzez trasy obejmujące Chiny, Indie, Turcję i Litwę.

Zachodnie rządy muszą szerzej spojrzeć na problem, aby w sposób efektywny na niego odpowiedzieć. Muszą rozszerzyć swoje wysiłki poza nakładanie sankcji na Rosję i jej bezpośrednich partnerów.

1. Rozszerzenie zakresu sankcji. Zamiast koncentrować się wyłącznie na Rosji, zachodnie rządy powinny wziąć pod uwagę także inne kraje i podmioty pośrednio wspomagające rosyjską produkcję wojskową, takie jak Kirgistan, Kazachstan, Gruzja, Armenia, Turcja, ZEA i Chiny. Podmioty te obejmują, przedsiębiorstwa, osoby i kraje, które celowo lub nie wspomagają przepływ kluczowych wojskowych komponentów do Rosji.
2. Sankcje nałożone na Białoruś muszą odzwierciedlać te nałożone na Rosję w zakresie ograniczeń eksportu, gdyż kraje te łączą uderzające podobieństwa. Wszystko, co trafia na terytorium Białorusi, w praktyce uzyskuje dostęp do Rosji. Warto zauważyć, że sankcje na Białoruś są obecnie mniej surowe niż te nałożone na Rosję, głównie dlatego, że białoruska armia nie atakuje bezpośrednio Ukrainy. Harmonizacja sankcji, którymi objęte są te dwa kraje, jest kluczowa dla zapewnienia efektywności kontroli eksportu i zapobiegania ostatecznemu wsparciu rosyjskiego wysiłku wojennego.
3. Usunięcie luk finansowych, które pozwalają Rosji na dostęp do materiałów dla produkcji wojskowej. Niektóre kraje działają jak pośrednicy, gdzie fundusze są transferowane lub procedowane, by ostatecznie trafić do Rosji. Zachodnie rządy muszą podjąć kroki dla usunięcia tych luk systemowych. Konieczny jest bliższy monitoring i śledzenie transakcji finansowych, aby upewnić się, że fundusze nie są wykorzystywane do zakupu wojskowych komponentów dla Rosji, nawet kiedy przechodzą przez neutralne kraje.
4. Lepsza kontrola eksportu – pomimo istniejących ograniczeń eksportowych mających na celu ograniczenie przepływu wrażliwych materiałów wojskowych do Rosji, istnieją luki w ramach prawnych. Powoduje to, że pomimo ograniczeń Rosja może zdobyć surowce, których potrzebuje do produkcji wojennej. Zachodnie rządy muszą zidentyfikować te luki i podjąć działania w kierunku ich likwidacji w taki sposób, aby Rosji było trudniej zdobyć te komponenty.
5. Lepsza kontrola towarów w tranzycie. Ograniczenia nakładane na rosyjski i białoruski transport drogowy wjeżdżający do UE zostały wprowadzone dopiero jesienią 2023 roku. Oznacza to, że przez ponad półtora roku pełnoskalowej wojny sojusznicy Rosji mieli możliwość zamawiania towarów w Europie, które jechały tranzytem przez Rosję, potencjalnie pozwalając krajowi-agresorowi na ich wykorzystanie. Dlatego więc rygorystyczna i kompleksowa kontrola tranzytu jest nieodzowna na wszystkich poziomach dla zapobiegnięcia wspieraniu Rosji w pozyskiwaniu europejskiej technologii i innych produktów.

Ograniczenia eksportowe i egzekwowanie sankcji to nie tylko liczby – są one kluczowe dla powstrzymania autorytarnych reżimów, takich jak Rosja, przed uzyskaniem kluczowych technologii.

Nieobjęte sankcjami sektory finansujące Rosję

Stany Zjednoczone oraz ich europejscy partnerzy są w znacznym stopniu uzależnieni od rosyjskiego paliwa jądrowego i surowców, przede wszystkim wykorzystywanych w cywilnych reaktorach jądrowych. Zachód jest niechętny do ograniczenia eksportu surowców przemysłu jądrowego, podobnie jak do objęcia sankcjami Rosatomu, rosyjskiego przedsiębiorstwa państwowego energetyki jądrowej, które bezpośrednio finansuje rosyjskie wojsko.

Według US Energy Information Administration, w 2022 roku, Rosja dostarczyła amerykańskiemu przemysłowi jądrowemu około 12% swojego uranu. W tym samym roku, Europa poinformowała, że otrzymała około 17% uranu z Rosji. Wysoka zależność od importu tego surowca z Rosji jest niepokojąca i podkreśla konieczność dywersyfikacji i zabezpieczenia dostaw paliwa.

Import produktów jądrowych z Rosji naraża kraje zachodnie na ryzyko związane z dostawami energii i kwestiami bezpieczeństwa. Konsekwencje wstrzymania lub ograniczenia tych dostaw przez Rosję z przyczyn geopolitycznych mogą być znaczące. Uzależnienie sektora energetycznego od tego importu może stać się jeszcze bardziej wyraźne wraz z podejmowanymi wysiłkami na rzecz zwiększenia udziału zeroemisyjnej produkcji energii elektrycznej, co jest kluczowym elementem walki ze zmianami klimatu.

„Wojna w Ukrainie jasno pokazała, że nie możemy być zdani na kaprysy Rosji w zakresie naszych dostaw paliwa” — powiedział członek amerykańskiej Izby Reprezentantów, przewodniczący komisji, Jeff Duncan. „Ponadpartyjnym celem bezpieczeństwa narodowego jest odejście przemysłu Stanów Zjednoczonych od importu uranu z Rosji”.

Niektóre europejskie kraje ograniczają swoją zależność od rosyjskiego uranu. Szwecja zrezygnowała z kupna rosyjskiego paliwa jądrowego po rozpoczęciu wojny w Ukrainie. Finlandia rozwiązała problematyczną umowę z Rosatomem na budowę nowej elektrowni atomowej i podpisała umowy z innymi dostawcami. Czechy odchodzą od dostaw rosyjskiego paliwa dla swojej elektrowni atomowej, a Słowacja i Bułgaria rozpatrują alternatywnego dostawcę dla TVEL (rosyjska firma sektora energetyki jądrowej – przyp. tłum.).

Aby podołać tym problemom i wzmocnić bezpieczeństwo energetyczne, eksperci z ukraińskiej organizacji pozarządowej PR Army, RBEU i Instytutu KSE zalecają następujące kroki:

– Zachodnie kraje powinny zdywersyfikować dostawców surowców i produktów jądrowych dla ograniczenia zależności od rosyjskiego importu. Potencjalne strategie to wzmocnienie partnerstwa z krajami bogatymi w uran i poparcie dla produkcji krajowej.
– Decydenci i regulatorzy powinni dokonać przeglądu i potencjalnie wzmocnić regulacje dotyczące materiałów jądrowych, biorąc pod uwagę kwestie bezpieczeństwa narodowego.
– Promowanie energii ze źródeł odnawialnych i zwiększenie poziomu inwestycji w tym przemyśle może pomóc ograniczyć zależność od energetyki jądrowej i w efekcie – od importu produktów tego sektora.

Rozwiązanie kwestii kontynuacji importu produktów jądrowych z Rosji jest kluczowe zarówno dla bezpieczeństwa narodowego, jak i odporności systemu energetycznego krajów Zachodu. Dywersyfikując źródła dostaw i wzmacniając regulacje, kraje te mogą ograniczyć ryzyka i zapewnić stabilność energetyczną w przyszłości.

Rosyjski przemysł energetyczny motorem zbrodni wojennych

Kreml zainwestował dekady czasu i miliardy dolarów w utworzenie przyczółków na zachodnich rynkach energii. Dzięki taktyce uwzględniającej manipulację cenami, korupcję i rozbudowę nierentownych rurociągów, Rosja stała się dominującym graczem na rynku gazu i ropy w UE. Nie chodziło przy tym bynajmniej o zyski, ale o wpływy polityczne. Dostarczanie przez Rosję dostępnych cenowo nośników energii było sposobem sprawowania politycznej kontroli, strategią, która była rozwijana przez ponad pół wieku. Rosja błyskawicznie zniszczyła ten system, zaczynając pełnoskalową wojnę w Ukrainie.

W ciągu niecałego roku niemiecki rząd, gorliwy adwokat korzystania z rosyjskich nośników energii, całkowicie porzucił zależność od rosyjskich dostaw. Niemcy wprowadziły środki, które znacząco wpłynęły na konsumentów i przedsiębiorstwa, aby zabezpieczyć swoją gospodarkę. Niemcy są doskonałym przykładem szybkich zmian, ale również uwidaczniają brak odpowiedniego przewidywania zagrożeń. SNiektóre kraje Europy Wschodniej, w tym Polska, długo ostrzegały innych członków UE przed ryzykiem związanym z rosyjskimi dostawami paliw – na długo przed rozpoczęciem przez Rosję pełnoskalowej wojny. Te wschodnioeuropejskie kraje pokazały lepsze przygotowanie do zerwania z dostawami z Rosji niż ich zachodni partnerzy.

Rosyjski gaz i ropa długo były powiązane z rosyjską korupcją, czego przykładem są Węgry, gdzie 50% całego importu gazu w 2022 roku pochodziło z Rosji. Węgry otrzymały od Transparency International niechlubne wyróżnienie jako najbardziej skorumpowany kraj UE.

Decyzja UE o rezygnacji z rosyjskich dostaw energii, zakaz importu ropy i wprowadzenie mechanizmu ceny maksymalnej miały głębokie konsekwencje dla gospodarki Rosji. W styczniu 2023 roku, wpływy do rosyjskiego budżetu były niższe o 35% niż w roku poprzednim, przede wszystkim w wyniku spadku eksportu ropy i gazu. Mimo wszystko Moskwa w dalszym ciągu finansuje wojnę przeciwko Ukrainie z dochodów z tego sektora, podtrzymywanego słabościami w egzekwowaniu sankcji oraz sprzedażą surowców do Chin i Indii po znacznie obniżonej cenie.

Oto kluczowe kroki, które demokratyczny świat powinien podjąć dla ograniczenia wpływu Rosji w sektorze energetycznym oraz obniżenia jej zdolności zarabiania pieniędzy na finansowanie wojny:

1. Obniżenie ceny maksymalnej. 5 grudnia 2022 roku UE oraz Wielka Brytania podjęły znaczący krok, zakazując importu surowej ropy naftowej z Rosji. W związku z tym, że kraj-agresor w wyniku sankcji mierzy się ze spadkiem dochodów podatkowych z innych źródeł i zapaścią przychodów z eksportu gazu, jego zależność od dochodów z ropy wzrosła. Będąc toksycznym partnerem geopolitycznym oraz radząc sobie z nałożonymi na nią zakazami sprzedaży ropy i limitami cen, Rosja musi przekonać innych nabywców, oferując większe zniżki. Obniżenie ceny maksymalnej na rosyjską ropę jest sposobem na zmniejszenie jej dochodów z sektora energetycznego.— Najważniejszym sposobem na dalsze zmniejszenie dochodów Rosji z eksportu jest obniżenie ceny maksymalnej na ropę. Rosyjski rząd pobiera podatki od różnicy w koszcie produkcji i transporcie ropy a ceną sprzedaży, więc obniżenie ceny maksymalnej do poziomu zbliżonego do kosztów produkcji pozbawi rząd możliwości finansowania wojny dochodami z ropy. Rekomendowany przez nas poziom wynosi 25-35 dolarów, który nadal jest znacząco wyższy od kosztów produkcji i transportu, co sprzyja kontynuacji dostaw, jednocześnie znacząco ograniczając zyski Rosji — stwierdza Center for Research on Energy and Clean Air (CREA – Centrum Badań nad Energią i Czystym Powietrzem – przyp. tłum.).
2. Surowe egzekwowanie sankcji i ceny maksymalnej. Egzekwowanie sankcji i kontrola ich wdrożenia jest kluczowa, ponieważ Rosja w dalszym ciągu będzie finansowała wojnę, jeżeli sankcje pozostaną wyłącznie na papierze. Aby zapewnić ich znaczący wpływ, Rosja musi zderzyć się z ograniczeniami finansowymi. Jeśli poziom zgodność z ograniczeniami w zakresie ceny maksymalnej pozostanie na niskim poziomie, będzie to niepokojący sygnał dla społeczności międzynarodowej, że sankcjom może brakować pazura potrzebnego do odstraszenia nieuczciwych państw. Nie można przecenić znaczenia wiarygodnego egzekwowania sankcji, gdyż wpływa ono na działania Rosji i staje się precedensem dla krajów takich jak Iran, Korea Północna i Chiny. Rozsądne podejście do egzekwowania sankcji jest fundamentalne dla zapewnienia ich efektywności i utrzymania międzynarodowego porządku.
3. Szukanie alternatywnych źródeł energii. Rezygnacja z rosyjskich dostaw energii zmusiła Europę do przygotowania się do zielonej transformacji i inwestowania w alternatywne źródła energii. Pomimo roli Moskwy w wywołaniu kryzysu energetycznego, globalne inwestycje w odnawialne źródła energii przekroczyły 1 bilion dolarów w 2022 roku, w miarę tego, jak źródła te stają się bardziej konkurencyjne. Zmiana ta poskutkowała rekordową produkcją energii z elektrowni słonecznych i wiatrowych, co powinno być postrzegane jako nowa norma.

Egzekwowanie sankcji jako metoda powstrzymania rosyjskich zbrodni wojennych

Działania globalnych korporacji, spółek technologicznych i producentów nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od polityki czy geopolityki. Kiedy przedsiębiorstwo celowo sprzedaje Rosji swoją technologię lub pozwala jej tam trafić z powodu słabej kontroli eksportu, ma to daleko idące konsekwencje. Technologie te są zintegrowane z rosyjskimi rakietami, które zabijają ukraińskich cywilów, lub pozwalają agresorowi na produkcję zaawansowanego uzbrojenia, przedłużając wojnę. Należy podkreślić, że nie ma żadnej gwarancji, że Rosja zatrzyma swoje działania wojenne na Ukrainie. Zdarzały się przypadki, gdy rosyjskie uzbrojenie trafiało na terytorium krajów NATO bez żadnych konsekwencji. W jednym z takich przypadków, podczas zmasowanego ataku na Ukrainę 15 listopada 2022 r., w Polsce od ułamków rakiety zginęły dwie osoby. Wszystko dlatego, że Rosja regularnie atakuje pokojowe miasta Ukrainy tysiące kilometrów od linii frontu. W innym przypadku dron rozbił się na terenie Rumunii.

Trwająca inwazja na Ukrainę doprowadziła do 100 000 udokumentowanych zbrodni wojennych i kryzysów humanitarnych. Pomimo międzynarodowej presji, Rosja konsekwentnie narusza prawo i umowy międzynarodowe. Odmawia również współpracy w sprawach związanych z prawem wojennym stworzonym w celu ochrony cywilów. Kluczowe zagadnienia, takie jak repatriacja przymusowo deportowanych Ukraińców, uwolnienie przetrzymywanych ukraińskich cywilów i jeńców wojennych, zapewnienie przestrzegania fundamentalnych praw i swobód na okupowanych terenach, napotykają na obojętność ze strony Rosji. Nic nie wskazuje na to, aby Rosja miała zmienić swoje podejście.

Aby uporać się z ciężkimi naruszeniami prawa międzynarodowego i wywrzeć wpływ na polityczne i geopolityczne zachowanie Rosji, kluczowe jest osłabienie rosyjskiej machiny wojennej poprzez efektywne stosowanie sankcji, wzmocnienie ograniczeń eksportu, działania w zakresie odpowiedzialności biznesu i wywieranie presji na sojuszników Rosji i tzw. kraje neutralne.

Zbrodnie wojenne będą trwać tak długo, dopóki Rosja nie przyzna się do porażki. O ile sankcje mogą nie przynosić natychmiastowych rezultatów, są one fundamentalne dla szybszego zakończenia rosyjskiej wojny na wyniszczenie przeciwko Ukrainie oraz ograniczenie możliwości prowadzenia przez Kreml kolejnych wojen. Egzekwowanie sankcji nie jest jedynie zagraniem politycznym, ale również humanitarnym imperatywem. Stanowi ono namacalny środek do obniżenia zdolności militarnych Rosji i zmuszenia Kremla do aktywnych działań na rzecz zakończenia inwazji.