Rodzaje zbrodni międzynarodowych oraz te, które Rosja już popełniła w Ukrainie

Śledztwo w sprawie zbrodni wojennych, gromadzenie dowodów i pociągnięcie winnych do odpowiedzialności jest ważną częścią osiągnięcia sprawiedliwości w wojnie. Dlatego kluczowym jest, aby zrozumieć, jak prawo międzynarodowe definiuje zbrodnie i jak przebiega proces dochodzeniowy. Wraz z Kateryną Raszewską, prawniczką z Regionalnego Centrum Praw Człowieka (RCHR), omawiamy rodzaje zbrodni międzynarodowych, czy możliwe jest postawienie Rosjan przed wymiarem sprawiedliwości i jakie procesy temu towarzyszą.

Wojna pozostaje powszechnym zjawiskiem w rozwoju ludzkości. Dopiero stosunkowo niedawno – w 1945 roku – została potępiona jako nieskuteczna metoda rozwiązywania sporów. Jednym z głównych postulatów Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) był zakaz wszczynania przez państwa wojny w celu rozwiązywania konfliktów. Ograniczenie użycia siły w stosunkach międzynarodowych nie jest jednak absolutne: w przypadku obrony indywidualnej lub zbiorowej państwo ma prawo bronić się zbrojnie. Często jest to nadużywane przez agresorów poprzez zniekształcanie i zamienianie pojęć. Na przykład, oficjalne stanowisko Rosji w Międzynarodowym Trybunale Sprawiedliwości w sprawie skargi Ukrainy dotyczącej naruszenia Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa jest takie, że Rosja „prewencyjnie” powołała się na art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych, zapobiegając „prawdopodobnemu atakowi reżimu kijowskiego”. Oczywiście jest to próba usprawiedliwienia swoich bezprawnych działań pod pozorem samoobrony.

Zbrodnie międzynarodowe: zarys ogólny

Pierwsze definicje o tym, kim jest zbrodniarz międzynarodowy, pojawiły się za sprawą Cycerona w Cesarstwie Rzymskim (koncepcja hostes humani generis – „wrogów ludzkości”). Myśliciel podkreślał, że pewne czyny naruszają interesy każdego członka społeczności międzynarodowej, a zatem ich sprawcy mogą zostać ukarani przez każdego, niezależnie od tego, gdzie i przeciwko komu zostało popełnione przestępstwo. W XVII wieku niektóre państwa uważały za międzynarodowych zbrodniarzy piratów oraz tych, którzy zniewalali ludzi. Obecnie jednak tylko ten ostatni czyn jest uznawany za zbrodnię międzynarodową.

W 1948 roku, w sprawie dotyczącej zakładników i związanej z wydarzeniami II wojny światowej (proces dowódców na Bałkanach — przyp. tłum.), amerykański trybunał wojskowy zdefiniował zbrodnię międzynarodową jako „powszechnie uznany czyn bezprawny, który budzi niepokój całej społeczności międzynarodowej i w związku z tym wykracza poza wyłączną jurysdykcję państwa, która istniałaby w normalnych okolicznościach”. Następnie, dzięki działalności Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ, a także Międzynarodowych Trybunałów Karnych dla byłej Jugosławii (1993-2017) i Rwandy (1995-2017) oraz Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK) ustalono, że zbrodnie międzynarodowe to zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości, ludobójstwo i agresja. Są one również nazywane „głównymi” zbrodniami międzynarodowymi (z ang. „core” international crimes). Oprócz wymienionych wyżej istnieją również te, które dopiero pretendują do statusu zbrodni międzynarodowych. Należą do nich terroryzm, tortury i piractwo. O tym, które zostaną uznane za zbrodnie międzynarodowe, decydują wyłącznie państwa poprzez przyjmowanie traktatów międzynarodowych.

Definicje poszczególnych zbrodni międzynarodowych można znaleźć w Rzymskim Statucie MTK i poprawkach z Kampali, które stanowią jego integralną część. Tak więc ludobójstwo to mordowanie lub okaleczanie członków grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej z zamiarem jej całkowitego lub częściowego zniszczenia. Ludobójstwem może być również spowodowanie poważnych obrażeń ciała lub zaburzeń psychicznych, stworzenie warunków życia prowadzących do eksterminacji oraz przymusowe przesiedlanie dzieci z jednej grupy do drugiej.

Zbrodnie przeciwko ludzkości to czyny popełnione umyślnie w ramach szeroko zakrojonego lub systematycznego ataku na ludność cywilną. Obejmują one morderstwo, eksterminację, zniewolenie, deportację lub przymusowe wysiedlenie, uwięzienie lub inne okrutne pozbawienie wolności fizycznej z naruszeniem prawa międzynarodowego, tortury, przemoc na tle seksualnym i ze względu na płeć, prześladowanie, wymuszone zaginięcie, apartheid oraz inne zbrodnie o podobnej wadze.

Ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości mogą być popełniane zarówno w czasie wojny, jak i w czasie pokoju. Jednakże zbrodnie wojenne zawsze wymagają związku z konfliktem zbrojnym. Są to poważne naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego (naruszenia praw i zwyczajów wojennych), za które przewidziana jest indywidualna odpowiedzialność karna osób fizycznych na poziomie krajowym i międzynarodowym. Statut Rzymski wymienia 26 elementów zbrodni wojennych – konkretnych zabronionych działań, takich jak umyślne zabójstwo, torturowanie, branie zakładników, celowe atakowanie obiektów cywilnych i ludności cywilnej itp. Ważne jest, aby nie mylić zbrodni wojennych z przestępstwami wojskowymi. Te ostatnie dotyczą samej służby wojskowej (np. niewłaściwego wykorzystania mienia, ujawnienia tajemnic wojskowych i itp.) i podlegają karze wyłącznie na mocy prawa krajowego.

Zbrojny konflikt jest także bezpośrednio związany z przestępstwem agresji – to sytuacja, gdy osoba mająca możliwość kontrolowania lub kierowania działaniami politycznymi czy wojskowymi państwa planuje, przygotowuje lub dokonuje tej zbrodni. Może to obejmować użycie siły zbrojnej przez państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub politycznej niezależności innego państwa. Pełny wykaz aktów agresji został określony w Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 3314 z dnia 14 grudnia 1974 roku.

Jakie z międzynarodowych zbrodni popełniła już Rosja w Ukrainie?

Analiza bezprawnych działań Federacji Rosyjskiej i jej agentów, począwszy od lutego-marca 2014 roku, pokazuje, że nie są to sporadyczne „skutki uboczne” konfliktu zbrojnego, ale raczej wzorce zachowań państwa-agresora i jego strategii wojennej. Przed inwazją na pełną skalę, w swoim raporcie końcowym (2020, rozszerzona wersja jest również dostępna w języku angielskim) ze wstępnego badania sytuacji w Ukrainie, Biuro Prokuratora MTK wskazało, że działania rosyjskich agentów na okupowanych terytoriach nosiły znamiona zbrodni wojennych i/lub zbrodni przeciwko ludzkości. Każde z nich może przeplatać się i być różnie kwalifikowane. Wśród nich są: umyślne zabójstwa, celowe ataki na ludność cywilną i obiekty cywilne, tortury, nielegalne pozbawienie wolności, wymuszone zaginięcia, przymusowa mobilizacja, umyślne pozbawienie prawa do rzetelnego procesu sądowego, przemoc seksualna, deportacje i przymusowe wysiedlenia, konfiskata i niszczenie mienia, w tym dziedzictwa kulturowego.

Po 24 lutego 2022 roku w ustalanie faktów i badanie zbrodni międzynarodowych w Ukrainie na szczeblu międzynarodowym zaangażował się nie tylko MTK, ale także Wspólny Zespół Śledczy, Niezależna Międzynarodowa Komisja Śledcza ONZ ds. Ukrainy i mechanizm moskiewski OBWE. Na podstawie wyników ich działań można stwierdzić, że Rosjanie na terytorium Ukrainy popełniają szereg zbrodni międzynarodowych, w tym agresję, która doprowadziła do konfliktu zbrojnego. Co więcej, rosyjskie grupy wojskowe systematycznie naruszają podstawowe zasady prowadzenia wojny, w tym rozróżnianie (między cywilami a kombatantami), proporcjonalność (przewaga wojskowa powinna przewyższać wyrządzone szkody), ostrożność (należy upewnić się, że cele są obiektami wojskowymi) i humanitaryzm (zakaz stosowania metod, które mogą powodować nadmierne cierpienie). Oprócz opisanych zbrodni wojennych popełnionych przez Rosjan do 2022 roku, na listę wpisano także okrutne traktowanie jeńców wojennych.

Rosyjskie siły okupacyjne są głównymi sprawcami szeroko zakrojonych i systematycznych naruszeń praw człowieka w Ukrainie, z których niektóre zostały już uznane za zbrodnie przeciwko ludzkości. Dotyczy to ataków na infrastrukturę energetyczną, przez które cierpi ludność cywilna. Przez pryzmat zbrodni przeciwko ludzkości należy również rozpatrywać rosyjskie działania „filtracyjne”. Obejmują one rejestrację, przesłuchania i zatrzymywanie Ukraińców próbujących opuścić terytorium okupowane przez Rosję. W miejscach przetrzymywania tych, którzy nie przeszli „filtracji” odnotowano nieludzkie warunki – tortury, brak higieny, żywności i wody.

Bezprecedensowa skala i systematyczny charakter nielegalnych deportacji i przymusowych wysiedleń ludności cywilnej, w tym dzieci, skłoniły II Izbę Przygotowawczą MTK do wydania 17 marca 2023 roku nakazów aresztowania prezydenta Rosji Władimira Putina i rosyjskiej Rzeczniczki Praw Dziecka Marii Lwowej-Biełowej. Ich polityka wysiedlania i rusyfikacji ukraińskich dzieci jest podobna do polityki nazistów z czasów II wojny światowej, która miała na celu uprowadzenie i reedukację dzieci z okupowanych terytoriów w celu wzmocnienia państwa-agresora. Odbywa się to poprzez przymusowe narzucanie obywatelstwa, a wraz z nim ideologii „ruskiego miru”. Ponadto dzieci są zmuszane do przyłączenia się do tak zwanych ruchów wojskowo-patriotycznych („Junarmia”, „Ruch Pierwszych” itp.), gdzie są szkolone do służby w rosyjskich siłach zbrojnych i uczone miłości do Rosji jako ojczyzny.

Kumulacja zbrodni międzynarodowych i specyfika ludobójstwa popełnionego przez Rosjan w Ukrainie

Zdaniem Wołodymyra Wasyłenki, sędziego międzynarodowych sądów i trybunałów, szczególną cechą strategii Rosji w trakcie konfliktu zbrojnego w Ukrainie jest to, że zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości popełnione przez jej agentów są odrębnymi elementami ludobójstwa przeciwko narodowi ukraińskiemu. Rzeczywiście, jedno i to samo działanie, pod warunkiem że zawiera wszystkie niezbędne elementy, może być kwalifikowane jako kilka zbrodni międzynarodowych. W decyzji trybunału w sprawie Jean-Paula Akayesu, burmistrza rwandyjskiego miasta Taba, dotyczącej popełnienia zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa Tutsi w Rwandzie, czytamy: „Równoczesne oskarżenie o popełnienie kilku z tych [międzynarodowych] przestępstw w odniesieniu do tego samego zestawu faktów jest prawomocne”. Takie zjawisko nazywane jest kumulacją.

Obecnie największy potencjał kumulacji w kontekście konfliktu zbrojnego w Ukrainie mają deportacje i przymusowe wysiedlenia ludności cywilnej, masowe ataki na infrastrukturę energetyczną i przemoc seksualna. Według Karima Khana, prokuratora MTK, te zbrodnie są priorytetem dla Biura.

Łotwa, Litwa, Estonia, Polska, Kanada, Czechy i Irlandia uznają, że działania Rosji wobec narodu ukraińskiego można nazwać ludobójstwem. Według historyka Timothy’ego Snydera:

— Rosja zdecydowanie popełnia ludobójstwo w Ukrainie. Ale ludzie nie mówią o tym w ten sposób. Jednym z powodów, dla których tak nie mówią, jest to, że nie chcą uznać tego za ludobójstwo. Jeśli mówimy o ludobójstwie, to oni (społeczność międzynarodowa — przyp. red.) powinni robić więcej.

Rzeczywiście, zgodnie z Konwencją o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa, obowiązek zapobiegania, powstrzymywania i karania ludobójstwa spoczywa na każdym z państw będących stroną tego międzynarodowego traktatu. Obecnie takich państw jest 153.

Retoryka nienawiści ze strony Rosjan jest osobnym dowodem na to, że zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości mogą stanowić ludobójstwo przeciwko narodowi ukraińskiemu. Można to uznać zarówno za szczególny zamiar popełnienia ludobójstwa, jak i za odrębną zbrodnię międzynarodową — podżeganie do popełnienia ludobójstwa, co obejmuje wypowiedzi najwyższych urzędników Rosji o nieistnieniu Ukrainy jako państwa, o sztucznym charakterze jej tożsamości narodowej, dehumanizacji obywateli Ukrainy poprzez wyimaginowane oskarżenia o nazizm. Jest to również wyraźna polityka mająca na celu wykorzenienie ukraińskiej tożsamości narodowej oraz rusyfikację edukacji i kultury. Przejawy takiej ludobójczej retoryki zostały już odnotowane przez Niezależną Międzynarodową Komisję Śledczą ONZ ds. naruszeń na terytorium Ukrainy.

Historycznie podżeganie do ludobójstwa odgrywało znaczącą rolę w popełnianiu samego przestępstwa, na przykład podczas Holokaustu (sprawa Juliusa Streichera) czy ludobójstwa w Rwandzie (oskarżenia wobec działaczy Wolnego Radia i Telewizji Tysiąca Wzgórz). Podżegacze i propagandyści zostali pociągnięci do odpowiedzialności.

Jak pociągnąć Rosję do odpowiedzialności i zrekompensować szkody?

Główna odpowiedzialność za karanie międzynarodowych zbrodniarzy spoczywa na Ukrainie. Jednak biorąc pod uwagę znaczną skalę popełnionych zbrodni, status niektórych zbrodniarzy najwyższego szczebla (w tym immunitety takich osób, jak Putin, Łukaszenko, Ławrow i Miszustin), brak dostępu do nich oraz do okupowanych terytoriów, Ukrainie postanowiły pomóc MTK oraz ponad 20 państw, z których 14 to członkowie UE. 14 marca 2022 roku został utworzony Wspólny Zespół Śledczy. Winnych międzynarodowych zbrodni popełnionych przez Rosjan w Ukrainie można pociągnąć do odpowiedzialności w sądach państw obcych na podstawie zasady jurysdykcji uniwersalnej – prawa każdego państwa do ścigania za międzynarodowe zbrodnie niezależnie od tego, kto i gdzie je popełnił. Według stanu na październik 2023 roku w wyniku działalności Wspólnego Zespołu Śledczego wszczęto 18 spraw w Eurojuście, w 8 państwach członkowskich UE i w 2 krajach trzecich. Ukraina bierze udział w procesie ich rozpatrywania.

Jeżeli chodzi o MTK, to w latach 2014 i 2015 Ukraina dwukrotnie uznała jurysdykcję Trybunału w odniesieniu do domniemanych zbrodni popełnionych na jej terytorium zgodnie z art. 12 ust. 3 Statutu Rzymskiego. Przez 7 lat sytuację w Ukrainie badało Biuro Prokuratora, a dopiero 2 marca 2022 roku rozpoczęło pełne śledztwo, które doprowadziło do wydania wspomnianych nakazów aresztowania. Długi czas postępowania na każdym etapie (wstępne badanie sytuacji, śledztwo, rozprawy sądowe, naprawienie szkody), wynika z trwającego konfliktu zbrojnego i wagi przestępstw popełnionych przez rosyjskich agentów, a także z braku jasnych terminów proceduralnych w dokumentach regulujących działalność Trybunału.

Główną zaletą MTK jest jego zdolność do ścigania wysokich rangą rosyjskich urzędników, pomimo ich przywilejów i immunitetów. Jednocześnie Trybunał nie ma jurysdykcji w sprawie zbrodni agresji, ponieważ ani Ukraina, ani Rosja nie są stronami Statutu Rzymskiego. Lukę tę można wypełnić poprzez utworzenie Specjalnego Trybunału ds. Agresji przeciwko Ukrainie lub poprzez zmianę Statutu Rzymskiego. Obecnie wdrożenie którejkolwiek z tych opcji jest trudnym zadaniem, ponieważ w obu przypadkach konieczne jest osiągnięcie skoordynowanego stanowiska ponad stu państw, zawarcie odpowiednich traktatów międzynarodowych, dostosowanie ukraińskiego systemu prawnego i wreszcie zapewnienie funkcjonowania organu, który będzie pociągał do odpowiedzialności sprawców agresji. Nie należy też oczekiwać, że Rosja uzna jurysdykcję MTK lub stanie się członkiem Trybunału w najbliższej przyszłości. To z kolei będzie utrudniać pracę MTK nad zbrodnią agresji, nawet jeśli Ukraina ratyfikuje Statut Rzymski.

Oprócz decyzji merytorycznej, wspomniane sądy i trybunały mogą również zaspokajać roszczenia ofiar o słuszne odszkodowanie. Jest to ważne, ponieważ prawo ofiary do odszkodowania jest równoważne z prawem do sprawiedliwości i prawdy. Rozważane są również opcje konfiskaty i ponownego wykorzystania zamrożonych rosyjskich aktywów. Na przykład 12 października 2023 roku rząd Estonii zatwierdził i przedłożył parlamentowi rezolucję w sprawie wykorzystania zamrożonych rosyjskich aktywów w celu zrekompensowania szkód wyrządzonych Ukrainie i Ukraińcom. Podobne inicjatywy ustawodawcze istnieją również na szczeblu Kanady, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Łotwy. Ponadto powoli powstaje międzynarodowy mechanizm kompensacyjny. W szczególności 17 maja 2023 roku na Szczycie Głów Państw i Szefów Rządów Rady Europy utworzono międzynarodowy rejestr szkód spowodowanych agresją Rosji przeciwko Ukrainie. W dniu 2 kwietnia 2024 roku został on technicznie uruchomiony. Na ten moment niektóre grupy poszkodowanych mogą składać wnioski o odszkodowanie na ukraińskim portalu państwowym „Dija”. Międzynarodowy rejestr szkód jest jednym z czterech elementów przyszłego mechanizmu odszkodowawczego, wraz z Komisją ds. Roszczeń, Funduszem Płatności i traktatem międzynarodowym, który określi zasady funkcjonowania poprzednich trzech elementów. Tym samym rekompensata za szkody wyrządzone przez Federację Rosyjską staje się rzeczywistością, choć powinniśmy przygotować się na długotrwałe procesy.